مقدمه
وظیف ه ق انون ایجادامنی ت اجتم اعی، جل وگیری از ایج اد اخ تلاف و ح ل
اخ تلاف در ص ورت ح دوث آن اس ت . ب ا فزون ی جمعی ت، پیچی ده و متن وع ت ر ش دن
رواب ط اجتم اعی، ای ن مه م روز ب ه روز دش وارتر گردی دهاس ت. ب ه تب ع ای ن تح ولات ح ل
اختلاف ات ب ین م ردم و رس یدگی ب ه ج رائم متع دد و پیچی ده نی ز دش وار ش ده و نم ی ت وان
انتظ ار داش ت ک ه ی ک قاض ی بتوان د ب ه ان واع اختلاف ات و ج رم ه ا رس یدگی نمای د، زی را
اش راف ب ر کلی ه ق وانین و ی افتن راه ح ل ب رای هم ه گون ه اخ تلاف از ت وان ی ک نف ر، ه ر
چق در ه م ک ه توانمن د و س اعی باش د برخواس ته نیس ت. ب ه هم ین دلی ل اس ت ک ه ب ا توج ه
ب ه تج ارب ب ه دس ت آم ده در کش ورها ب رای ح ل اختلاف ات و رس یدگی ب ه ج رائم ب ه
موج ب ق انون، تقس یم ک اری ب ین دادگ اه ه ا انج ام ش ده ک ه ب ه قواع د ص لاحیت مع روف
اس ت. گرچ ه در کش ور م ا ب رخلاف روی ه ج اری در دنی ا ب ا تص ویب لایح ه تش کیل
دادگ اه عم ومی و انق لاب و ح ذف دادس را ب ه عب ث س عی ش ده ب ود ک ه کلی ه اختلاف ات و
ج رائم ن زد ی ک دادگ اه قاب ل ط رح باش د، ام ا س رانجام روش ن گردی د ک ه ای ن ام ر
امک ان پ ذیر نیس ت و تقس یم دادگ اه عم ومی ب ه جزای ی، حق وقی و خ انواده آغ از ت خصص ی
شدن دادگاه ها بوده که امید است، ادامه یافته و دادگاه های تخصصی تر ایجاد شود.
ه دف از ت دوین ای ن مقال ه مطالع ه مختص ر پیرام ون قواع د ص لاحیت )نح وه
تقس یم ک ار ب ین دادگ اه ه ا( و پ رداختن ب ه ن وعی خ اص از ص لاحیت اس ت ک ه تح ت
عن وان ص لاحیت تبع ی ش ناخته ش ده اس ت . از ای ن رو در گفت ار نخس ت، قواع د ص لاحیت
و در گفتار دوم، صلاحیت تبعی و مصادیق آن را مورد مطالعه قرار خواهیم داد.
236 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
گفتار اول: صلاحیت
گفت ه ش د ک ه منظ ور از وض ع قواع د ص لاحیت تقس یم ک ار ب ین دادگ اه هاس ت .
به طور سنتی صلاحیت به صلاحیت ذاتی، محلی و نسبی تقسیم میگردد.
در ق انون آی ین دادرس ی م دنی س ابق، ص لاحیت ب ه ذات ی و نس بی تقس یم ش ده ب ود
)م واد 20 ال ی 41 (و ص لاحیت محل ی ونس بی ه ر دو تح ت عن وان ص لاحیت نس بی آورده
ش ده ب ود. در ق انون جدی د، ب اب اول در ص لاحیت دادگ اه ه ا و فص ل اول ب اب م ذکور،
در ص لاحیت ذات ی و نس بی دادگ اه ه ا م ی باش د )م واد 20 ال ی 01 (. در ای ن ق انون
عل ی رغ م اش اره ب ه ص لاحیت ذات ی در عن وان فص ل اول ب ه م وارد آن اش اره نش دهاس ت.
قواع د ص لاحیت م ذکور در ق انون آی ین دادرس ی م دنی ای ران اقتباس ی از ق انون آی ین
دادرس ی م دنی فرانس ه اس ت )م واد 66 ال ی 67 (. پ س از ذک ر ای ن تقس یمبن دی، ان واع
صلاحیت را به طور مختصر مورد بحث قرار میدهیم.
صلاحیت ذاتی
در حق وق فرانس ه ص لاحیت ذات ی ای ن گون ه تعری ف ش ده: شایس تگی رس یدگی
ب ه ی ک تراف ع ک ه ب ه وس یله ق انونی ک ه مرب وط ب ه دادگ اه )رس یدگی کنن ده ( اس ت
)دادگ اه حق وقی ی ا جزای ی( و ی ا ب ه موج ب درج ه دادگ اه )دادگ اه ب دوی ی ا تجدی دنظر(،
ی ا ب ا توج ه ب ه ن وع دادگ اه )دادگ اه تج اری، اموراجتم اعی( و ی ا دادگ اه ام ور )خ انواده
طلاق، نسب و ...( تعیین میگردد. 2
دکت ر احم د مت ین دفت ری در تعریف ی مش ابه ص لاحیت ذات ی را ای نگون ه تعری ف
نموده: قوانین مرب وط ب ه ص لاحیت ذات ی ن اظر ب ه ام ور ذی ل م ی باش ند . 2- مق ام و م وقعیتی
ک ه دادگ اهی در طبق ه بن دی اساس ی دادگ اهه ا دارد و مط ابق آن دادگ اه ه ا ب ه دادگ اه ه ای
1. Compétence d'attribution aptitude (a' connaitre d'une affaire) détermineé par l'ordre auquel appartient la jurdiction (Tribunal civil ou jurdiction re'pressive) par le degré de la juridiction (commercial, prud' homale) et celle des affaires (divorce, filation, ete) Ge'rard Conrnu. Vocabulaire juridique – puf e'dition2007.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
اداری یا کیفری ی ا م دنی تقس یم م ی ش وند . ای ن طبق ه بن دی از حی ث ص نف دادگ اه هاس ت .
-0 در ه ر ص نف از ص نوف دادگ اه ه ا درج ات )پای ه ه ائی ( موج ود اس ت ک ه مانن د نردب ام
اس ت و سلس له مرات ب قض ایی ب ر آن ق رار گرفت ه اس ت . 6- در ه ر ص نف و در ه ر درج ه
از دادگ اه ه ا ن وع آن را بای د تش خیص داد . مقص ود از ن وع دادگ اه وجه ه آن از لح اظ
عم ومی و اختصاص ی اس ت . دادگ اه ه ا از حی ث ن وع ب ه دادگ اه ه ای عم ومی و دادگ اه
.) های اختصاصی تقسیم میشوند )متین دفتری، ) 2671 (، ص 015
با توجه ب ه تع اریف ف وق م ی ت وان گف ت ص لاحیت ذات ی مخص وص ب ه ن وع، درج ه و
ص نف دادگ اه ه ا و مرب وط ب ه نظ م عم ومی اس ت. ق انون ق دیم آی ین دادرس ی م دنی ب اب
اول )م اده 20 ب ه بع د ( را ب ه ص لاحیت دادگ اه ه ا اختص اص داده و عن وان فص ل اول آن
)م واد 20 ال ی 20 ( در ص لاحیت ذات ی دادگ اه ه ا ب ود . ام ا ب ا ای ن وج ود، تعریف ی از
صلاحیت ذاتی نداشت.
ق انون جدی د نی ز ب اب اول )م واد 20 ب ه بع د( را ب ه ص لاحیت دادگ ا ه ا اختص اص
داده اس ت. ب ا ای ن ک ه عن وان فص ل اول ب اب اول ص لاحیت ذات ی و نس بی دادگ اه هاس ت،
م اده 20 ق انون ص لاحیت ذات ی دادگ اه عم وم ی را م ورد تأکی د ق رار داده و تنه ا دادگ اه
انق لاب و دادگ اهه ایی ک ه ق انون خ اص دارن د را اس تثناء نم وده اس ت. م اده م ذکور مق رر
رس یدگی نخس تین ب ه دع اوی، حس ب م ورد در ص لاحیت دادگ اه ه ای عم ومی « : م ی دارد
.» و انق لاب اس ت، مگ ر در م واردی ک ه ق انون مرج ع دیگ ری را تعی ین ک رده باش د
ه م چن ین تبص ره 0 م اده 045 ق انون آی ین دادرس ی کیف ری در م ورد ص لاحیت ذات ی مق رر
م یدارد: ص لاحیت مراج ع دادگس تری نس بت ب ه مراج ع غی ر دادگس تری و ص لاحیت
دادگ اه عم ومی نس بت ب ه دادگ اه انق لاب و دادگ اه ه ای نظ امی، ه م چن ین ص لاحیت
دادگ اه ب دوی نس بت ب ه مراج ع تجدی دنظر از جمل ه ص لاحیت ذات ی آن ان اس ت. ب ه نظ ر
م یرس د ع لاوه ب ر م وارد ف وق ه م اکن ون ص لاحیت دادگ اه عم ومی جزای ی نس بت ب ه
ص لاحیت دادگ اه عم ومی حق وقی ص لاحیت ذات ی اس ت . ه مچن ین ص لاحیت دادگ اه
خ انواده در ح وزهه ای قض ایی ک ه دادگ اه خ انواده تأس یس ش ده، نس بت ب ه س ایر دادگ اه ه ا
صلاحیت ذاتی است.
231 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
صلاحیت محلی
ص لاحیت محل ی ای ن گون ه تعری ف ش ده اس ت : شایس تگی رس یدگی ب ه تراف ع
ک ه براس اس معیاره ای جغرافی ایی تعی ین م ی گ ردد، اقامتگ اه ی ا مح ل س کونت ط رف
دع وی، مح ل وق وع م ال غی ر منق ول، مح ل وق وع ج رم و غی ر ه. )اس ماعیل
) عم ر، 0005 ،ص 265 2 اختص اص « در حق وق کش ورهای عرب ی، ص لاحیت محل ی
نامی ده م ی ش ود و در تبی ین ای ن گون ه ص لاحیت گفت ه ش ده: گس تردگی » المک انی
قس متهای مختل ف کش ور و پراکن دگی جمعی ت در من اطق مختل ف آن دارای اث ر در
تع داد دادگ اه ه ای از ن وع و درج ه یکس ان و تقس یم آن در قس متهای مختل ف کش ور
اس ت ت ا قاض ی در ح د امک ان نزدی ک مح ل زن دگی ط رف ین دع وی ی ا مح ل ن زاع آنه ا
باش د ت ا بتوان د آس انتر دادرس ی نمای د .)عمرنبی ل، ) 0005 (، ص 265 ( در حق وق کش ور م ا
ص لاحیت نس بی مت رادف ص لاحیت محل ی انگاش ته ش ده اس ت . عن وان فص ل اول ب اب
م ی باش د . » در ص لاحیت ذات ی و نس بی دادگ اه ه ا « اول ق انون آی ین دادرس ی م دنی
حق وق دان ان م ا نی ز در کت اب ه ای دادرس ی م دنی تنه ا در م ورد ص لاحیت ذات ی و
ص لاحیت نس بی بح ث نم وده و ص لاحیت نس بی را مت رادف ص لاحیت محل ی دانس ته ان د.
.) )دفتری، پیشین، شمس، ص 401 ، جعفری، ص 300 ، ج 4
ام ا بای د گف ت منظ ور از ص لاحیت محل ی قلم رو جغرافی ای دادگ اه اس ت، زی را
حکوم ت ه ا مکلفن د در تقس یمات کش وری ب رای ه ر ش هر و منطق ه دادگ اه تأس یس
نمایند، تا جهت مراجعه در اختیار مردم باشد.
اص ل س ی و چه ارم ق انون اساس ی در ای ن م ورد مق رر م ی دارد: دادخ واهی ح ق
مسلم هر فرد است و ه ر ک س م ی توان د ب ه منظ ور دادخ واهی ب ه دادگ اه ه ای ص الح رج وع
نمای د، هم ه اف راد مل ت ح ق دارن د ای ن گون ه دادگ اه ه ا را در دس ترس داش ته باش ند و
2 - برای مطالعه بیشتر در مورد صلاحیت ر. ک:
compétence territorialle. aptitude (à connaitre ďune affaire) déterminée par des critéres ge'ographiques: domicile ou re'sidence d'une partie, situation de lُ immeuble litigieux, lieu du délit etc. Geard Cornue op. cit. p 189.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
ه یچ ک س را نم یت وان از دادگ اهی ک ه ب ه موج ب ق انون، ح ق مراجع ه ب ه آن را دارد من ع
کرد. هم ان گون ه ک ه ملاحظ ه م ی ش ود حکوم ت جمه وری اس لامی ای ران مکل ف اس ت از
نظ ر جغرافی ایی در کلی ه من اطق ای ران ای ن گون ه دادگ اه ه ا را تأس یس نمای د . در نتیج ه
م ی ت وان گف ت منظ ور از ص لاحیت محل ی قلم رو و ح وزه جغرافی ایی دادگ اه اس ت و
صلاحیت محلی همانگونه که خواهیم دید با صلاحیت نسبی تفاوت دارد.
صلاحیت نسبی
ب ا توج ه ب ه نقش ی ک ه آراء دادگ اه ه ا در ایج اد امنی ت اقتص ادی دارن د و
ه م چن ین نظ ر ب ه اهمی ت مس ائل اقتص ادی در زن دگی اجتم اعی اف راد ی ک کش ور، تقریب اً
در اکث ر کش ورهای دنی ا، دع اوی را از نظ ر ارزش اقتص ادی ح ق م ورد ن زاع )خواس ته(
ب ین دادگ اه ه ا تقس یم نم وده ان د. درنتیج ه یک ی از معیاره ای ص لاحیت دادگ اه ه ا ارزش
خواس ته م ی باش د. بن ابراین دع اوی ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته ب ین دادگ اه ه ا تقس یم
می ش ود . در ق انون آی ین دادرس ی م دنی س ابق ب ر اس اس ق انون تقس یمات کش وری دع اوی
ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته ب ین دادگ اهه ای بخ ش و شهرس تان تقس یم ش ده ب ود )م واد 26
ال ی 00 ق انون آی ین دادرس ی م دنی س ابق(. ه ماکن ون نی ز در بس یاری از کش ورها مح اکم
ب ه دادگ اه ه ای بخ ش، ش هر و اس تان تقس یم و ه ر ک دام ب ه دع اوی خاص ی ب ا توج ه ب ه
ارزش خواس ته رس یدگی م ینمای د. 2 م ثلاً ممک ن اس ت ی ک ش رکت بس یار ب زرگ از نظ ر
جغرافی ایی در ی ک بخ ش ق رار گرفت ه باش د . عل ی القاع ده هرگون ه دع وی علی ه ای ن
ش رکت بای د در دادگ اه آن بخ ش انج ام گی رد، ام ا ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته ممک ن
اس ت دع اوی علی ه ش رکت م ذکور قاب ل ط رح در دادگ اه آن بخ ش نباش د و دادگ اه ش هر
یا اس تان ص لاحیت رس یدگی ب ه آن را داش ته باش د . م ثلاً در حق وق داخل ی م ا ممک ن اس ت
دع وای ب ا خواس ته بس یار ب الا علی ه بعض ی از ش رکت ه ای پتروش یمی واق ع در ش هر کوچ ک
2 - برای مطالعه پیرامون تقسیم بندی و صلاحیت دادگاه های در حقوق انگلیس، ر. ک:
O Hare and Brow – Civil litigation. Chapter1- civil courts n 10001. P2 - London SWEET and MAXWELL 2003.
231 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
عس لویه ب ه موج ب ق انون تنه ا ن زد دادگ اه ه ای عم ومی حق وقی ش هر عس لویه قاب ل اقام ه باش د.
ای ن در ح الی اس ت ک ه ای ن امک ان وج ود دارد، دادگ اه ای ن ش هر ب ه س بب مق دار تجرب ه
قض ایی قاض ی و ت أثیری ک ه رأی ص ادره علی ه ش رکت ط رف دع وی، ب ر اقتص اد منطق ه و
یا اقتصاد کشور م ی گ ذارد، ت وان رس یدگی ب ه پرون د ه را نداش ته باش د ی ا ای ن رس یدگی ب ه
مص لحت عم ومی نباش د. ل ذا بهت ر اس ت رس یدگی ب ه دع اوی ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته
بین دادگاهها تقسیم و قواعد صلاحیت نسبی در قانون آورده شود.
در حق وق فرانس ه ص لاحیت نس بی ض من قواع د ص لاح یت ذات ی آورده ش ده
است. م اده 64 ق انون آی ین دادرس ی د ر ای ن م ورد مق رر م ی دارد: ص لاحیت ب ه س بب مبل غ
خواس ته و ه م چن ین ن رخ تجدی دنظرخواهی ک ه کمت ر از آن قاب ل تجدی د نظرخ واهی
نیس ت ب ه موج ب قواع د خ اص ه ر دادگ اه و م واد زی ر تعی ین م ی گ ردد. 2 در ق انون س ابق
آی ین دادرس ی م دنی ای ران ص لاحیت نس بی ب رای دادگ اه تعی ین ش ده ب رای مث ال عن وان
فص ل دوم ب اب اول مرب وط ب ه ص لاحیت دادگ اه ه ا، در ص لاحیت نس بی دادگ اه ه ا، ب ود
ک ه مبح ث اول آن )م اده 26 ب ه بع د ( در ص لاحیت نس بی دادگ اه ه ای بخ ش ب ود و مبح ث
دوم آن ت ا )م اده 21 ب ه بع د( در ص لاحیت نس بی دادگ اه ه ای شهرس تان احک امی را
ب ه هم راه داش ت. ه م چن ین ق انون تش کیل دادگ اه ه ای حق وقی ی ک و دو، دع اوی را ب ا
توج ه ب ه ارزش خواس ته ب ین دو دادگ اه حق وقی ی ک و دو تقس یم نم وده ب و د. م اده 1
ق انون م ذکور مق رر م ی داش ت: رس یدگی ب ه ام ور زی ر در ص لاحیت دادگ اه ه ای حق وقی
دو اس ت... دع اوی راج ع ب ه ام وال منق ول و غی ر منق ول و دی ون و من افع و زی ان ناش ی از
ج رم و ض مان قه ری درص ورتی ک ه خواس ته ب یش از دو میلی ون ری ال نباش د. م اده 1 هم ان
ب ه کلی ه دع اوی و ام ور حس بی » ی ک « ق انون نی ز مق رر نم وده ب ود . دادگ اه حق وقی
ی ا » دو « رس یدگی م ی کنن د مگ ر آنچ ه بموج ب ق انون در ص لاحیت دادگ اه حق وقی
.» دادگاه مدنی خاص است
1 . Art34: La compétence en raison du montant de la demande ainsi que le taux du ressort au-dessous duquel l'appel nُ est pas ouvert sont détérminés par les régles propres à chaque juridiction et par les disposition ci- aprés.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
در حق وق کش ورهای عرب ی نی ز ب ین ص لاحیت محل ی و ص لاحیت نس بی
تف اوت گذاش ته و ص لاحیت نس بی را ب ا توج ه ارزش خواس ته تعی ین م ی نماین د. یک ی از
متخصص ین دادرس ی م دنی در ای ن م ورد م ینویس د: منظ ور از ص لاحیت نس بی توزی ع
دع اوی ب ین دادگ اه براس اس ارزش خواس ته اس ت، ب ه ط وری ک ه دادگ اه ص لاحیت
رس یدگی ب ه دع وی را درص ورتی دارد ک ه ارزش خواس ته از ح د مع ین بیش تر ی ا کمت ر
، نباش د، و ای ن می زان ب ه نص اب اختص اص ی ا قاع ده نص اب مع روف اس ت . )خلی ل ، 0002
76 ،ص(هم ان گون ه ک ه دی دیم نبای د ص لاحیت محل ی و ص لاحیت نس بی را یکس ان
پنداش ت، بلک ه ممک ن اس ت دادگ اه ه ای ی ک منطق ه ک ه از نظ ر محل ی د ر وض عیت
یکس انی از نظ ر رس یدگی ب ه دع اوی ق رار دارن د، صلاحیتش ان ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته
متفاوت باش د . در ق انون کش ور م ا نی ز بهت ر اس ت ای ن ص لاحیت پذیرفت ه ش ده و دع اوی ب ا
توج ه ب ه ارزش خواس ته ب ین دادگ اه ه ا تقس یم ش ود و رس یدگی ب ه دع اوی ب ا ارزش
خواس ته ب الا ب ه دادگ اه ه ایی واگ ذار گ ردد ک ه تع داد قض ات آنه ا از ی ک نف ر بیش تر و تجرب ه
قض ایی آنه ا نی ز زی ادتر باش د ، البت ه ه ماکن ون ص لاحیت ش ورای ح ل اخ تلاف نس بت ب ه
دادگ اهه ای عم ومی در م ورد دع اوی م الی ص لاحیت نس بی اس ت )م اده 22 ق انون
شورای حل اختلاف(.
توسعه صلاحیت و صلاحیت تبعی
گفت ه ش د ک ه دع اوی براس اس قواع د ص لاحیت ذات ی، نس بی و محل ی ب ین
دادگاه ه ا تقس یم م ی ش ود . ام ا گ اهی اوق ات دادرس ی م نظم و عادلان ه و ح لوفص ل بهت ر
و س ریع ت ر خص ومت مس تلزم ای ن اس ت دع وایی ن زد دادگ اهی ک ه ص لاحیت ذات ی ی ا
ص لاحیت محل ی ب رای رس یدگی ب ه آن دع وی را ن دارد، ط رح گ ردد . ب ه ای ن ام ر تمدی د
ی ا توس عه ص لاحیت گفت ه م ی ش ود و ص لاحیتی ک ه دادگ اه در نتیج ه اعم ال ای ن قاع ده
پی دا م ی کن د ب ه ص لاحیت تبع ی مع روف اس ت . (Jullien,Fricero,Judiciaire ,(2001)n169). توس عه ص لاحیت گ اه ق راردادی اس ت، یعن ی ط رفین دع وی تواف ق
م ی کنن د ک ه دع وی ن زد دادگ اهی ط رح ش ود، ک ه ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وی را
235 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
ن دارد، ای ن ام ر در م ورد ص لاحیت محل ی امک ان پ ذیر اس ت و گ اه ب ه موج ب قواع د
دادرس ی اس ت، بن ابراین توس عه ص لاحیت را تح ت دو عن وان توس عه ص لاحیت
قراردادی و قانونی و قضایی )صلاحیت تبعی( مورد بحث قرار می دهیم.
توسعه قراردادی صلاحیت
منظ ور از توس عه ص لاحیت ق راردادی ای ن اس ت ک ه ط رفین تواف ق نماین د
دع وی ن زد دادگ اهی رس یدگی ش ود ک ه ب ه موج ب ق انون و ب ه ط ور طبیع ی آن دادگ اه
ص لاحیت رس یدگی ب ه آن را ن دارد. چن ین ص لاحیتی ع لاوه ب ر تراض ی ط رفین، مش روط ب ه
ای ن اس ت ک ه ق انون گ ذار اج ازه چن ین ت وافقی را داده باش د . ب ه بی انی دیگ ر، ن وع
ص لاحیتی ک ه درم ورد آن تواف ق م یش ود مرب وط ب ه نظ م عم ومی نباش د، مث ل ص لاحیت
محل ی. ح ال س ؤال ای ن اس ت ک ه چن ین ت وافقی درم ورد چ ه ن وع ص لاحیتی امک ان پ ذیر
است؟ آی ا در م ورد ه ر س ه ن وع ص لاحیت ذِات ی، نس بی و محل ی م یت وان تواف ق نم ود . در
پاس خ ب ه ای ن س ئوال در م و رد ص لاحیت ذات ی بای د چن د م ورد را از ه م دیگ ر تفکی ک
نمود. نخس ت دادگ اه ه ای اختصاص ی اس ت . گرچ ه در کش ور م ا ب ه موج ب ق انون، دادگ اه
اختصاص ی وج ود ن دارد، ام ا م یت وان ص لاحیت دادگ اه خ انواده در رس یدگی ب ه دع اوی
خ انوادگی را ص لاحیت اختصاص ی دانس ت، ه م چن ین اس ت ص لاحیت دادگ اه ا نق لاب
در رس یدگی ب ه دع اوی حق وقی در م ورد ام وال مص ادره ش د ه. ) رای وح دت روی ه
2612 شمس ی 172 ( در م ورد ص لاحیت اختصاص ی، ط رفین اخ تلاف نم ی توانن د ب ا تواف ق
دع وایی را ک ه در ص لاحیت اختصاص ی دادگ اه خ انواده ی ا دادگ اه انق لاب اس ت، ن زد
دادگ اه دیگ ری مث ل دادگ اه عم ومی حق وقی مط رح نماین د. ام ری ک ه در کش ورهایی ک ه
دادگ اه اختصاص ی، مث ل دادگ اه تج اری، دادگ اه رس یدگی ب ه مس ائل اجتم اعی، اج اره
زم ین ه ای کش اورزی و روس تایی وغی ره دارن د ب ا وس عت بیش تری قاب ل ط رح و بررس ی اس ت .
(cadiet.200.p30 ) .
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
توافق بر توسعه صلاحیت نسبی دادگاه
هم انگون ه ک ه مط رح ش د، منظ ور از ص لاحیت نس بی تقس یم ک ار ب ین دادگ ا ه ا
براس اس ارزش خواس ته م یباش د. در ق انون آی ین دادرس ی م دنی کش ور م ا چن ین
صلاحیتی پ یش بین ی نش ده و دادگ اه ه ای عم ومی حق وقی ح ق رس یدگی ب ه ه ر دع وایی را
ص رف نظ ر از می زان ارزش خواس ته دارن د، ول ی در س ایر کش ورها همان ن د ق انون س ابق م ا
دادگ اه ه ای بخ ش، ش هر و شهرس تان وج ود دارد (judicial.Aenryj1998) و دع اوی
برمبن ای ارزش خواس ته ب ین آن ان تقس یم م ی گ ردد. ح ال س ئوال ای ن اس ت ک ه آی ا در
م وردی ک ه دادگ اهی ب ه موج ب قواع د ص لاحیت نس بی، ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وی
را ب ا توج ه ب ه ارزش خواس ته ن دارد، آی ا م یت وان در م ورد ص لاحیت دادگ اه تواف ق ک رد.
پاس خ ب ه ای ن س ئوال در حق وق فرانس ه ب ه ج زء در م وارد خ اص منف ی اس ت . زی را قواع د
مرب وط ب ه ص لاحیت نس بی در اکث ر م وارد مرب وط ب ه نظ م عم ومی اس ت (cadiet-
. normand.2010)
در حقوق ای ران ب ا توج ه ب ه ای ن ک ه ص لاحیت نس بی م ورد پ ذیرش ق رار نگرفت ه
و دادگاهها عمومی م ی باش ند، نم ی ت وان ب ه ای ن س ؤال پاس خ داد ام ا در م ورد ش ورای ح ل
اخ تلاف ق انون گ ذار، ع دول از ص لاحیت نس بی، ش ورا، را درص ورت تواف ق ط رفین
پذیرفت ه اس ت. زی را ب ه موج ب بن د 2 م اده 22 ق انون ش ورای ح ل اخ تلاف، دع اوی م الی
ت ا ارزش پنج اه میلی ون ری ال در ص لاحیت ش ورا اس ت، البت ه ط رفین م ی توانن د ب ا تواف ق
دعاوی مالی با ارزش بالاتر را نیز نزد شورا طرح نمایند.
توافق بر صلاحیت محلی دادگاه
گفت یم منظ ور از ص لاحیت محل ی قلم رو جغرافی ایی دادگ اه م ی باش د . در
صلاحیت محلی قاع ده ای ن اس ت ک ه دع وی ن زد دادگ اه مح ل اق ام ت خوان ده اقام ه گ ردد
)ماده 22 ق انون آی ین دادرس ی م دنی (. در حق وق فرانس ه نی ز وض ع ب ه هم ین ترتی ب اس ت.
دادگ اه مح ل « : م اده 40 ق انون آی ین دادرس ی م دنی فرانس ه در ای ن م ورد مق رر م ی دارد
اقام ت خوان ده، در ص ورت ع دم تواف ق خ لاف آن، ص لاحیت محل ی ب رای رس یدگی ب ه
212 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
.» دع وی را دارد 2 هم ان گون ه ک ه ملاحظ ه م ی ش ود، ق انون آی ین دادرس ی م دنی فرانس ه
امک ان تواف ق در م ورد ص لاحیت محل ی را ب ه ص راحت ذک ر نم وده اس ت . عل ی رغ م
ای ن ک ه چن ین نص ی در ق انون آی ین دادرس ی م دنی ای ران وج ود ن دارد، ام ا م اده 2020
ق انون م دنی در م ورد تعه دات ناش ی از ق راداد چن ین اج ازه ای را ب ه ط رفین ق رارداد داده
است.
نظر اکثر حقوق دانان و رویه قضایی این است که خلاف صلاحیت محلی می توان
توافق نمود. مفهوم مخالف بند یک ماده 612 قانون آیین دادرسی مدنی نیز متضمن چنین امری
است. ماده مذکور اشعار می دارد: در موارد زیر حکم یا قرار نقض می گردد: 2- دادگاه صادر
کننده رأی صلاحیت ذاتی برای رسیدگی به موضوع را نداشته باشد و درمورد عدم رعایت
صلاحیت محلی، وقتی نسبت به آن ایراد شده باشد. به موجب این ماده اگر دادگاهی که
صلاحیت محلی برای رسیدگی به دعوی را ندارد به دعوی رسیدگی نماید و خوانده یا
خواندگان نسبت به صلاحیت آن ایراد ننماید، عدم ایراد یا سکوت نسبت به صلاحیت به معنی
قبول صلاحیت است. پس هنگامی که سکوت در مورد صلاحیت به معنی قبول صلاحیت
دادگاه غیر صالح است، توافق در مورد صلاحیت دادگاه غیر صالح به طریق اولی معتبر است.
اما ذکر این نکته لازم است که همه انواع صلاحیت های محلی قابل توافق نمی باشد. از جمله:
2 صلاحیت دادگاه محل وقوع مال غیر منقول )مواد 20 و 21 قانون آیین دادرسی مدنی(.
0 درخواس ت ت أمین دلی ل و خس ارات ک ه بای د از دادگ اهی تقاض ا ش ود ک ه دلی ل در
6 دع اوی مرب وط ب ه ترک ه مت وفی و ورشکس تگی )م واد .) ح وزه آن واق ع اس ت )م اده 24
02 و 00 ( ک ه قاب ل ع دول نم ی باش ند. چ ه ای ن ک ه ص لاحیت محل ی دادگ اه در ،00
ای ن گون ه م وارد مرب وط ب ه نظ م در دادرس ی اس ت و ط رفین نم ی توانن د خ لاف آن تواف ق
نمایند.
1 - Art. 42 - la juridiction Territorialement compétente est, sauf disposition contraire, celle du lieu où demeure le défendeur.
512
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
توسعه صلالاحیت بلاه موجلاب قلاانون یلاا قواعلاد دادرسلای )صلالاحیت تبعلای
دادگاه(
در آی ین دادرس ی م دنی ای ر ان، نص وص متع دد ق انونی ص لاحیت دادگ اه را
توس عه داده مث ل دع وای م رتبط )قس مت دوم بن د دوم م اده 74 (، دع وای ط اری و س ایر
م واردی ک ه ب ه ط ور مفص ل م ورد بح ث ق رار خواه د گرف ت، ام ا ب ا ای ن وج ود م واد
م ذکور ص راحت لازم را ن دارد و گ اه ممک ن اس ت موج ب اخ تلاف در ص لاحیت و
بح ث حق وقی گ ردد. ول ی در بعض ی از کش ورها در م ورد توس عه ص لاحیت دادگ اه
)ص لاحیت تبع ی( نص وص خاص ی وج ود دارد. م ثلاً م اده 40 ق انون آی ین دادرس ی م دنی
ع راق مق رر م یدارد: دع وای مطالب ه هزین ه دادرس ی و ح ق الوکال ه وکی ل ن زد دادگ اهی
اقامه می شود که ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت ول و ای ن ک ه رس یدگی ب ه دع وی
در ص لاحیت عم ومی و اختصاص ی آن دادگ اه نباش د ب ه ج ز در م ورد دادگ اه ه ای
.) جزایی، تجدیدنظر و دیوان عالی کشور )الحلام،) 0007 (،ص 167
در حق وق لبن ان نی ز چن ین قاع ده ای وج ود دارد و در ای ن م ورد گفت ه ش ده
رس یدگی ب ه ه ر مس ئله فرع ی ک ه از دع وای اص لی نش أت گی رد، در ص لاحیت دادگ اهی
201 ( ه م چن ین در ، اس ت ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت . )خلی ل، 0002
م ورد ای رادات و دف اع، چ ون ممک ن اس ت دف اع ی ا ای راد ب ه گون های باش د ک ه اس تماع آن
در صلاحیت دادگ اهی ک ه ب ه دع وی رس یدگی م ی کن د، نباش د. در ای ن ص ورت نی ز گفت ه
می شود دادگاه ب ه تب ع رس یدگی ب ه اص ل دع وی ب ه ای راد ی ا دف اع نی ز رس یدگی م ی کن د.
ه م چن ین اس ت رس یدگی ب ه دع اوی ط اری، اض افی، ورود ش خص ثال ث، جل ب ش خص
ثالث و متقابل. 2 مواردی که موضوع بررسی گفتار دوم قرار گرفته است.
1 - le juge de lُ action est le juge de exception. Henry solus – Roger Perrot, Droitُ judiciaire prive' – Tome 2 – nº 452-siry paris 1992.
216 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
عدول از صلاحیت
صلاحیت دادگاه کیفری در رسیدگی به دعوای حقوقی ناشی از جرم
قاع ده ای ن اس ت ک ه کلی ه دع اوی حق وقی ن زد دادگ اه حق وقی ط رح ش ود . ام ا
ق انون گ ذار دع وی خس ارت و ض رر و زی ان ناش ی از ج رم را قاب ل ط رح ن زد دادگ اه
جزای ی دانس ته اس ت . م اده 5 ق انون آی ین دادرس ی کیف ری در ای ن م ورد مق رر م ی دارد:
شخص ی ک ه از وق وع جرم ی متحم ل ض رر و زی ان ش ده و ی ا حق ی از قبی ل قص اص و
قذف پی دا ک رده و آن را مطالب ه م ی کن د م دعی خصوص ی و ش اکی نامی ده م ی ش ود . ض رر
و زیان قابل مطالبه ب ه ش رح زی ر م ی باش د : 2- ض رر زی ان ه ای م ادی ک ه در نتیج ه ارتک اب
ج رم حاص ل ش ده اس ت . 0- من افعی ک ه ممک ن الحص ول ب وده و در اث ر ارتک اب ج رم،
م دعی خصوص ی از آن مح روم و متض رر م یش ود. م اده 20 ق انون م ذکور نی ز در تکمی ل
ماده مقرر داش ته اس ت : در ام ور م الی هرگ اه قب ل از ص دور حک م قطع ی، م تهم ف وت کن د
ادع ای خصوص ی ب ه ق وت خ ود ب اقی اس ت . اس قاط حق وق عم ومی ب ه جهت ی از جه ات
قانونی موجب اس قاط حق وق خصوص ی نم ی ش ود . بن ابراین ق انون گ ذار ب ه تب ع ام ر کیف ری
ب ه دادگ اه جزای ی اج ازه و ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وای حق وقی را داده اس ت . پ س
منط ق و رس یدگی س ریع، م نظم و عادلان ه مس تلزم ای ن اس ت ک ه هم ان دادگ اهی ک ه ب ه
ارتک اب ج رم رس یدگی و م تهم را مج رم تش خیص داده، ب ه دع وای حق وقی ناش ی از
ج رم رس یدگی کن د، ن ه ای ن ک ه دادگ اه جزای ی مج رم را محک وم نم وده و محک وم ل ه
دادگ اه کیف ری، ب ار دیگ ر دع وای حق وقی را ن زد دادگ اه حق وقی ط رح نمای د . بن ابراین
مجن ی علی ه ای ن اختی ار را دارد ک ه دع وای مطالب ه ض رر و زی ان ناش ی از ج رم را ن زد
دادگ اه کیف ری اقام ه نمای د و ی ا ای ن ک ه پ س از ص دور حک م کیف ری و ب ه اس تناد حک م
م ذکور دع وای خ ود را ن زد دادگ اه حق وقی ط رح نمای د . در حق وق فرانس ه نی ز هم ین
گونه است )ماده 60 قانون آیین دادرسی کیفری(.
در حق وق بعض ی از کش ورها، ص رف ش کایت کیف ری ب ه معن ی مطالب ه ض رر و
زی ان ناش ی از ج رم اس ت و دادگ اه جزای ی ب دون ارائ ه دادخواس ت ی ا در خواس ت مطالب ه
ض رر و زی ان ناش ی از ج رم ب ه موض وع رس یدگی م ی نمای د. م ثلاً م اده 5 ق انون آی ین
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
دادرس ی کیف ری ع راق مق رر م ی دارد: ال ف- ارائ ه ش کایت کیف ری ب رای ح ق جزای ی
عب ارت اس ت از اق دام جزای ی ب ر علی ه مج رم و تقاض ای مج ازات او و ش کایت مکت وب
)علیه مجرم( متض من دع وای حق وقی نی ز م ی باش د، مگ ر ای ن ک ه خ لاف آن تص ریح ش ده
باش د. ب- دادگ اه کیف ری فق ط ب ه تب ع رس یدگی ب ه ام ر کیف ری ب ه دع وی حق وقی
رس یدگی م ی نمای د . 2 بن ابراین دادگ اه جزای ی ب دون ای ن ک ه ص لاحیت رس یدگی ب ه
دع وای حق وقی را داش ته باش د ب ه دع وای حق و قی ب ه تب ع دع وای کیف ری رس یدگی
م ی نمای د. ه م چن ین اج رای حک م در قس مت م دنی نی ز توس ط دادس را انج ام م ی ش ود،
ای ن در ح الی اس ت ک ه احک ام حق وقی توس ط اج رای احک ام دادگ اه ه ای حق وقی اج را
م ی گ ردد. در نتیج ه ص لاحیت دادگ اه کیف ری ب ه رس یدگی دع وای حق وقی ب ه تب ع
دعوای کیفری در واقع عدول از قواعد صلاحیت ذاتی است. 0
عدول از صلاحیت اختصاصی
هم انگون ه ک ه ق بلاً گفت ه ش د، ب ا توج ه ب ه پیچی دگی رواب ط اجتم اعی در اکث ر
قری ب ب ه اتف اق کش ورهای دنی ا، ق انون گ ذار دادگ اه ه ایی ب رای رس یدگی ب ه دع اوی
خ اص و ص نفی ی ا ش غلی خ اص ایج اد نم وده اس ت، مث ل دادگ اه ه ای تج اری،
دادگ اه ه ای رس یدگی ب ه اخ تلاف ک ارگ ر و کارفرم ا و غی ره، م ثلاً در حق وق فرانس ه،
دادگ اه ه ای تج ارت، دادگ اه ه ای ح ل اخ تلاف ک ارگر و کارفرم ا دادگ اهه ای ت أمین
اجتم اعی و دادگ اه ه ای رس یدگی ب ه اختلاف ات مرب وط ب ه اج اره زم ین ه ای کش اورزی را
م ی ت وان ن ام ب رد.) کت اب اص ول التقاض ی وفق اً لق انون المرافع ات - س ید احم د محم ود-
جامع ه ع ین ش مس- 0001 (. در کش ور م ا ب ه ن درت دادگ اه ه ای اختصاص ی ایج اد ش ده
2 - الماده 5- من اصول المحاکمات جزائیة – تقدیم الشکوی یتضمن الدعوی بالحق الجزایی و هو طلب الاتخاذ الإجرات
الجزاییة ضد المرتکب الجریمه و فرض العقوبه علیه، و تتضمن الشکوی التحریریه الدعوی بالحق المدنی مالم یصرح
المشتکی عنه خلاف ذلک ب: لاتنظر المحکمه الجزاییه فی الدعوی بالحق المدنی الا تبعاً للحق الجزایی.
0 - برای مطالعه بیشتر پیرامون دعوای حقوقی نزد دادگاه جزایی در حقوق فرانسه مراجعه شود:
Procédure pénaleُ Gaston stefani –Georges levasseur – Bernard Bouloc – lُ action civil. nº 225 a' 355- P 186 a' 322- 18 édition – Dallez2001.
211 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
و ب ا تص ویب ق انون دادگ اه ه ای عم ومی و انق لاب، دادگ اه ه ای عم ومی ب ه کلی ه
اختلاف ات رس یدگی م ی نماین د. ام ا ب ا ای ن وج ود م ی ت وان دادگ اه خ انواده، انق لاب و
ویژه روحانیت را دادگاه های اختصاصی دانست.
س ئوالی ک ه مط رح م ی ش ود ای ن اس ت ک ه آی ا ممک ن اس ت توس عه ص لاحیت ی ا
ص لاحیت تبع ی موج ب ع دول از قواع د ص لاحیت اختصاص ی ش ود. م ثلاً اگ ر زوج ه ن زد
دادگ اه خ انواده، دع وایی ب ه خواس ته مطالب ه مهری ه ک ه ه زار س که ط لا اس ت، اقام ه نمای د
و زوج ادع ای ته اتر تع دادی از س که ه ا را ب ا س که ه ایی ک ه ق بلاً ب ه زوج هدی ه داده را
بنمای د، گ ر چ ه ادع ای ته اتر دع وی نیس ت )م اده 240 ق انون آی ین دادرس ی م دنی( ول ی
این ادعا ب ه تب ع دع وای اص لی ن زد دادگ اه خ انواده قاب ل ط رح اس ت، زی را در واق ع زوج از
هب ة خ ود رج وع و س پس ادع ای ته اتر نم وده، ام ری ک ه نی از ب ه ب ررس ی قض ایی دارد و
چنین ادعایی ب ه ط ور طبیع ی قاب ل ط رح ن زد دادگ اه خ انواده نم ی باش د. ام ا ب ه تب ع دع وای
اص لی قاب ل ط رح، ن زد دادگ اه خ انواده ک ه از نظ ر م ا ی ک دا دگ اه اختصاص ی اس ت،
می باشد.
درمورد دادگاه انقلاب نیز گرچه قانون گذار به موجب ماده 1 قانون تشکیل
دادگاه های عمومی و انقلاب، صلاحیت اختصاصی به این دادگاه داده است، اما با توجه به
ضرورت و رعایت قواعد دادرسی منظم، دیوان عالی کشور به موجب رأی وحدت رویه شماره
2612 رسیدگی به دعاوی حقوقی در مورد اموال مصادره شده را در /20/ 172 مورخ 0
صلاحیت دادگاه های انقلاب قرار داده است. در واقع این رأی صلاحیت دادگاه انقلاب را
توسعه داده و سبب صدور چنین رأیی این بوده که اگر مالی توسط دادگاه انقلاب مصادره
شده باشد به علت اشراف آن دادگاه به موضوع، عقل سلیم حکم می نماید که اگر کسی ادعایی
نسبت به چنین مالی دارد، دعوای خود را نزد دادگاه انقلاب طرح نماید. صلاحیت دادگاه
انفلاب در این مورد صلاحیت تبعی است. به دیگر سخن دادگاه انقلاب به تبع دعوای اصلی
)دعوای مصادره( به دعوای حقوقی درمورد مال مصادره شده رسیدگی می نماید. دادگاه ویژه
روحانیت نیز به جرائم روحانیون رسیدگی می نماید، اما قربانی جرم می تواند دعوای مطالبه
خسارت ناشی از جرم را نیز نزد دادگاه ویژه روحانیت طرح نماید.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
در همه موارد فوق در واقع صلاحیت تبعی موجب عدول از صلاحیت اختصاصی
است. امری که در حقوق فرانسه نیز در بعضی موارد مشاهده میشود (Gerardcornu . .1996.118p)
گفتار دوم: عدول از صلاحیت محلی به تبع رسیدگی به دعوای اصلی
دعاوی مرتبط
یک ی از م وارد توس عه ص لاحیت و اعط ای ص لاحیت تبع ی ب ه دادگ اهی ک ه از
نظ ر محل ی غی ر ص الح ب رای رس یدگی اس ت، م ورد دع اوی م رتبط اس ت . م اده 31 ق انون
آی ین دادرس ی م دنی مق رر م ی دارد : اگ ر ب ه موج ب ی ک دادخواس ت، دع اوی متع ددی
اقام ه ش ود ک ه ب ا ی ک دیگ ر ارتب اط کام ل نداش ته باش ند و دادگ اه نتوان د ض من ی ک
دادرسی به آنه ا رس یدگی کن د، دع اوی اقام ه ش ده را از ی کدیگ ر تفکی ک و ب ه ه ر ی ک
درص ورت ص لاحیت جداگان ه رس یدگی م ی نمای د. هم انگون ه ک ه ملاحظ ه م ی ش ود
ب ه موج ب مفه وم مخ الف قس مت نخس ت ای ن م اده اگ ر دع اوی م تع دد ک ه ض من ی ک
دادخواس ت اقام ه ش ده ب ا ی ک دیگ ر ارتب اط کام ل داش ته باش ند، دادگ اه آنه ا را از ه م
تفکیک نم ی کن د و ب ه هم ه آنه ا ب ا ه م رس یدگی م ینمای د و دیگ ر قس مت دوم م اده ک ه
گفت ه درص ورت ص لاحیت اعم ال نم ی گ ردد. بلک ه حت ی درص ورت ع دم ص لاحیت
محلی ب ه دع اوی م رتبط رس یدگی م ی کن د . ه م چن ین یک ی از ای رادات پ یش بین ی ش ده در
مبح ث س وم ق انون آی ین دادرس ی م دنی )ای رادات و موان ع رس یدگی ( ای راد دع وای
م رتبط اس ت. م اده 74 ق انون آی ین دارس ی م دنی مق رر م ی دارد : در م وارد زی ر خوان ده
میتواند ض من پاس خ نس بت ب ه ماهی ت دع وا ای راد کن د ... 0- دع وا ب ین هم ان اش خاص در
هم ان دادگ اه ی ا دادگ اه ه م ع رض دیگ ری ق بلاً اقام ه ش ده و تح ت رس یدگی باش د و ی ا
اگ ر هم ان دع وی نیس ت، دع وایی باش د ک ه ب ا ادع ای خواه ان ارتب اط کام ل داش ته باش د.
قس مت اخی ر )م اده 242 ( ارتب اط کام ل را ای ن گون ه تعری ف نم وده : ب ین دو دع وا وقت ی
ارتب اط کام ل موج ود اس ت ک ه اتخ اذ تص میم در ه ر ی ک م ؤثر در دیگ ری باش د . در
رابط ه ب ا ارتب اط و چگ ونگی وج ود آن بح ثه ای زی ادی ش ده اس ت)مقص ودپور، دع اوی
211 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
ط اری و ش رایط اقام ه آن، ب ه نق ل از ب دیع الله فتح ی ش قاقی، بررس ی دع وای متقاب ل در
حق وق ای ران، انگلس تان و فرانس ه، پای ان نام ه کارشناس ی ارش د دانش گ اه علام ه طباطب ائی،
ص 201 (. در حق وق فرانس ه، دیگ ر ارتب اط را ناش ی ش دن دو دع وی از ی ک منش أ )م اده
75 ق انون آی ین دادرس ی م دنی ای ران ( ی ا ت أثیر اتخ ا ذ تص میم در یک ی ب ر دیگ ری،
نم ی دانن د. بلک ه دو دع وی را هنگ امی م رتبط م ی دادن د، ک ه اقتض ای رس یدگی بهت ر و
اج رای بهت ر ع دالت، ر س یدگی ه ردو دع وی ب ا ه م باش د . در ای ن خص وص م اده 202
ق انون آی ین دادرس ی م دنی فرانس ه مق رر م ی دارد: می ان دو دع وی ط رح ش ده ن زد دو
دادگ اه هنگ امی ارتب اط وج ود دارد ک ه اج رای بهت ر ع دالت مس تلزم رس یدگی ه ر دو
دع وی ب ا ه م باش د . در ای ن ص ورت م ی ت وان از یک ی از دادگ اه ه ا تقاض ا ن م ود ک ه از
رسیدگی امتناع و دعوی را برای رسیدگی نزد دادگاه دیگر ارسال نماید. 2
بن ابراین در حق وق م ا یک ی از م وارد توس عه ص لاحیت و ایج اد ص لاحیت
تبع ی، دع اوی م رتبط اس ت. م ثلاً در م ورد اخ تلاف در م ورد تعه دات ناش ی از عق د بی ع،
اگر ب ایع ن زد دادگ اه مح ل انعق اد عق د )ته ران ( علی ه مش تری ب ه خواس ته مطالب ه ب اقی ثم ن
معامل ه اقام ه دع وی نمای د و مش تری نی ز در مح ل اقام ت فروش نده )ق زوین( دع وایی ب ه
خواس ته فس خ عق د بی ع ب ه س بب وج ود خی ار غ بن اقام ه دع وی نمای د، در ای نم ورد
درخص وص دع وای دوم م ی ت وان ای راد ام ر م رتبط نم ود. در ای ن ص ورت دادگ اه ق زوین
از رس یدگی امتن اع و پرون ده را ن زد دادگ اه ته ران ارس ال م ی دارد. ای ن در ح الی اس ت ک ه
دادگ اه ق زوین مح ل اقام ت خوان ده، ص لاحیت محل ی ب رای رس یدگی ب ه دع وای را داش ته
ول ی از ص لاحیت خ ود ع دول و پرون ده را ن زد دادگ اهی ک ه س بق رس یدگی دارد ارس ال
نمای د )قس مت دوم م اده 75 (. در ای ن م ورد ص لاحیت دادگ اه ته ران ب رای رس یدگی
ص لاحیت تبع ی اس ت . گ اه ق انون گ ذار ب رای ح ل س ریع و م نظم اختلاف ات، ص لاحیت
1 - art 202- s'il existe entre des affaires portés devant deux juridictions distincte un lien tel quُ il soit de l'intéret d'une bonne justice de le faire instruire et juger ensemble, il peut être demande' a l'une de ces juridictions de se dessaisir et renvoyer en l'etat la connaissance de l'affaire à l'autre juridiction
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
دادگ اه را توس عه داده و رس یدگی ب ه دع اوی متع دد را در ص لاحیت ی ک دادگ اه ق رار
داده اس ت. م اده 1 ق انون حمای ت از خ انواده مص وب 21 بهم ن 2616 مق رر م ی دارد:
هرگ اه زن و ش وهر دع اوی ناش ی از اختلاف ات خ انوادگی را علی ه ی ک دیگ ر ط رح نماین د
دادگ اهی ک ه دادخواس ت مق دم ب ه آن داده ش ده اس ت ص لاحیت رس یدگی خواه د
داش ت و هرگ اه دو ی ا چن د دادخواس ت در ی ک روز ب ه دادگ اه تس لیم ش ده باش د، دادگ اه
ح وزه مح ل اقام ت زن، ص الح ب ه رس یدگی اس ت . کمیس یون قض ایی نی ز در ای ن م ورد،
نظرب ه رس یدگی دع اوی م رتبط جه ت جل وگیری از ص دور آرای متن اقض داده اس ت
برحس ب م اده 20 ق انون آی ین دادرس ی م دنی دع اوی « : نظ ر کمیس یون ب ه ای ن ش رح اس ت
مربوط ب ه م ال غی ر منق ول در دادگ اهی اقام ه م یش ود ک ه م ال غی ر منق ول در آن ج ا واق ع
ش ده اس ت . در س ئوال مطروح ه اگ ر چ ه قطع ه زم ین م ورد دع وی در ح وزه گ الیکش
ق رار دارد، چ ون در ت اریخ تق دیم دادخواس ت، ک الیگش فاق د دادگ اه ب ود ط رح دع وای
خواه ان در دادگ اه مینودش ت بلااش کال اس ت و ب ا توج ه ب ه من اط ص لاحیت در زم ان
تق دیم دادخواس ت، اگ ر بع دا دًر گ الیکش دادگ اه عم ومی دای ر ش ود در ص لاحیت
دادگ اه مین و دش ت خلل ی وارد نم ی ش ود و آن دادگ اه کماک ان ص الح ب ه رس یدگی
اس ت. ح ال ط رف دیگ ر دع وی پ س از تش کیل دادگ اه عم ومی در گ الیکش دادخواس تی
به خواسته فسخ معامل ه م ورد بح ث ب ه ای ن دادگ اه تق دیم ک رده، اگ ر دادگ اه عم ومی مین و
دش ت نس بت ب ه دع وای قبل ی )ال زام ب ه تنظ یم س ند رس می ( اخ ذ تص میم ک رده باش د،
دادگ اه ک الیکش در خص وص فس خ معامل ه ص الح ب ه رس یدگی ب وده و ممک ن اس ت ب ا
ملاحظ ه حک م ص ادر ش ده از دادگ اه مینودش ت نس بت ب ه دع وای مطروح ه اخ ذ تص میم
کن د، ل یکن اگ ر دع وای مطروح ه در دادگ اه مینودش ت منته ی ب ه ص دور حک م نش ده
باشد.
ب ا توج ه ب ه ارتب اط کام ل دو دع وی ب ا ی ک دیگ ر و ب ا توج ه ب ه ت اریخ تق دیم
دادخواس ت اول ی، دادگ اه عم ومی ک الیکش بای د ب ا اع لام ص لاحیت دادگ اه عم ومی
مینودش ت پرون ده مطروح ه را ب ه دادگ اه مینودش ت بفرس تد ک ه ی ک ج ا م ورد رس یدگی
215 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
مس ائل آی ین داد رس ی م دنی، ( » واق ع ش ود و از ص دور آرای متن اقض جل وگیری ش ود
. ) جلد اول، ص 67
دعاوی طاری
دع وایی اس ت ک ه در اثن اء رس یدگی ب ه « : دع وای ط اری ای نگون ه تعری ف ش ده
دع وای ک ه ق بلاً اقام ه ش ده، ط رح م ی گ ردد، خ واه ب ه وس یله خواه ان، )دع وای اض افی(
خ واه ب ه وس یله خوان ده )دع وای متقاب ل( خ واه ب ه وس یله ش خص ثال ث و ی ا اص حاب دع وا
)دع وای ورود و جل ب ش خص ثال ث ( و ه دف از آن تغیی ر عناص ر دع وای اص لی اس ت
ک ه درص ورت ارتب اط ک افی ب ا دع وای اص لی ب ه آن ملح ق م ی ش ود. 2 درم وارد بس یاری
اگ ر دع وای ط اری ب ه ص ورت مس تقل ط رح ش ود بای د ن زد دادگ اه دیگ ری غی ر از
دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی م ی نمای د ط رح گ ردد، ا م ا ق انون گ ذار ای ن
اج ازه را داده ک ه دع وای ط اری ب ه تب ع دع وای اص لی ن زد دادگ اهی ط رح گ ردد ک ه
ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وای اص لی را دارد. م ثلاً در دع وای اض افی، اگ ر خواس ته اولی ه
خواه ان ال زام ب ه تنظ یم س ند ملک ی باش د ک ه هم راه ب ا ملک ی دیگ ر ض من ی ک عق د بی ع
خری داری ش ده اس ت . ح ال خواه ان دع وای ال زام س ند یک ی از دو مل ک را در مح ل
وق وع مل ک علی ه فروش نده اقام ه نم وده و پ س از ط رح دع وی قص د دارد ال زام ب ه تنظ یم
س ند مل ک دوم را برخواس ته خ ود بیافزای د، ای ن درح الی اس ت ک ه مل ک دوم در ح وزه
قض ایی دادگ اه دیگ ری ق رار دارد . ب ه نظ ر م ی رس د خواه ان م ی توان د ب ا ط رح دع وای
اض افی ن زد دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی م ی نمای د، برخواس ته اولی ه خ ویش
بیافزای د. ای ن درح الی اس ت ک ه دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی م ی نمای د، ب ه
س بب وق وع مل ک در ح وزه دادگ اه دیگ ر ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وای دوم را ب ه ط ور
1 .Demand incidente. Demande qui, formé au cours d'un procés déjà né, soit par le demandeur (demande additionnelle) soit par le defendeur (demand recon-venentiennelle) soit par un tiers (demande en intervention) tendé a' modifier les donneés de l'acte introductive de l'instance est recevable dés lors qu'elle se rattache aux pre'tention originaire par un lien sufisant. Gerard Cornu – vocabulaire juridique – puf - 8 e'dition 2008 – p278.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
طبیع ی ن دارد . ام ا ص لاحیت داد گ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی توس عه یافت ه و
دادگاه به تبع رسیدگی به دعوای اصلی صلاحیت رسیدگی به دعوای تبعی را دارد.
ه م چن ین اس ت در م ورد دع وای جل ب ش خص ثال ث، زی را ب ه موج ب م اده 261
ق انون آی ین دادرس ی م دنی : ه ر ی ک از اص حاب دع وا ک ه جل ب ش خص ث الثی را لازم
بدان د، م ی توان د ت ا پای ان جلس ه اول دادرس ی جه ات و دلای ل خ ود را اظه ار ک رده و
ظ رف س ه روز پ س از جلس ه ب ا تق دیم دادخواس ت از دادگ اه درخواس ت جل ب او را
بنمای د، چ ه دع وا در مرحل ه نخس تین باش د ی ا تجدی دنظر . م اده 265 ق انون آی ین دادرس ی
م دنی نی ز مق رر م ی دارد: ش خص ثال ث ک ه جل ب م ی ش ود خوان ده محس وب و تم ام
مقررات راجع ب ه خوان ده درب اره او ج اری اس ت . ب ا توج ه ب ه ای ن ک ه ش خص ث الثی ک ه در
دع وا جل ب م ی ش ود در دع وی بیگان ه و نس بت ب ه اص حاب دع وی، ثال ث محس وب
م ی گ ردد . ب ه موج ب قواع د ص لاحیت )م اده 22 ق انون آی ین دادرس ی م دنی ( دع وی بای د
در مح ل اقام ت او اقام ه گ ردد، ح ال آن ک ه م یبین یم ق انونگ ذار اج ازه داده اس ت ک ه
دع وی علی ه ش خص ثال ث ن زد دادگ اهی اقام ه ش ود ک ه ب ه دع وی اص لی رس یدگی
م ی نمای د. بن ابراین ص لاحیت دادگ اه در رس یدگی ب ه دع وای جل ب ش خص ثال ث ب ه تب ع
رس یدگی ب ه دع وای اص لی ب وده و ص لاحیت دادگ اه در ای ن م ورد تبع ی اس ت . در دع وای
تقابل و ورود شخص ثالث نیز همینگونه می باشد.
صلالالاحیت دادگلالااه رسلالایدگی ک ننلالاده بلالاه دعلالاوای اصلالالی در رسلالایدگی بلالاه
متفرعات دعوی
ق انون آی ین دادرس ی م دنی در بن د دوم م اده 630 س خن از متفرع ات دع وی از
قبی ل ض ررو زی ان ب ه می ان آورده، ام ا متفرع ات دع وی را تعری ف ننم وده ، در کت اب ه ای
حق وقی نی ز متفرع ات دع وی تعری ف نش ده اس ت، در حق وق فرانس ه متفرع ات دع وی
این گونه تعری ف ش ده : آن چ ه ک ه ب ه خواس ته اص لی اف زوده ش ده و آ نرا کام ل م ی نمای د .
272 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
مانن د: من افع و خس ارت ت أخیر، نمائ ات و هزین ه ه ا. 2 ح ال اگ ر در دع وای اص لی ب ه ه ر
جه ت حک م ب ه متفر ع ات از قبی ل: خس ارت ت أخیر تأدی ه، هزین ه دادرس ی، ح ق الوکال ه
وکی ل و س ایر متفرع ات داده نش ود و محک وم ل ه بخواه د آن را مطالب ه کن د، س ئوال ای ن
اس ت ک ه دادخواس ت خ ود را بای د ب ه ک دام مرج ع بده د،؟ دع وای مح ل اقام ت خوان ده
ک ه ممک ن اس ت دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی نباش د ی ا دادگ اهی ک ه ب ه
دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت؟ قاع ده ای ن اس ت ک ه ه ر دع وی در مح ل اقام ت
خوان ده اقام ه ش ود مگ ر ای ن ک ه ق انون اج ازه ط رح دع وی ن زد دادگ اهی غی ر از دادگ اه
مح ل اقام ت خوان ده را داده باش د )م اده 22 ق انون آی ین دادرس ی م دنی (. گرچ ه
ق انون گ ذار اقام ه دع وی در م و رد متفرع ات را از ای ن قاع ده اس تثناء ننم وده، ام ا عق ل
س لیم و رس یدگی س ریع و م نظم اقتض اء م ی کن د ک ه چن ین دع وایی ن زد دادگ اهی مط رح
ش ود ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت، زی را آن دادگ اه ب ر موض وع پرون ده و
دع وی و چگ ونگی ص دور حک م اش راف و اط لاع داش ته و بهت ر و س ریع ت ر م ی توان د
رسیدگی کند.
در حق وق فرانس ه م اده 10 ق انون آی ین دادرس ی م دنی، چن ین دع وایی را قاب ل
ط رح ن زد دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه اص ل دع وی م ی دان د. در حق وق کش ورهای عرب ی
ه م ای ن ام ر ب ه عن وان ی ک قاع ده پذیرفت ه ش ده ک ه قاض ی رس یدگی کنن ده ب ه دع وای
اص لی، قاض ی رس یدگی ب ه کلی ه مت فرع ات آن دع وی م ی باش د. 0 بن ابراین دادگ اهی ک ه ب ه
اص ل دع وی رس یدگی نم وده، ص لاحیت رس یدگی ب ه متفرع ات آن را دارد و در
ای ن م ورد توس عه ص لاحیت دادگ اه ب ه تب ع رس یدگی ب ه دع وای اص لی اس ت . در حق وق
ایران در این م ورد م ی ت وان ب ه م لاک م اده 200 ق انون آی ین دادرس ی م دنی اس تناد نم ود.
)اسماعیل عمر ، 217 ص(
1 - demande accessoire, celle qui s àjoute à la demande principale et la compléte, les intérets, les fruiets – depenses.
512
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
صلاحیت دادگلااه رسلایدگی کننلاده بلاه دعلاوای اصلالی در دعلاوای مرالبلاه ضلارر و
زیان ناشی از اجرای قرار تأمین
گفته ش د ک ه خواه ان بای د ن زد دادگ اه مح ل اقام ت خوان ده اقام ه دع وی نمای د،
ام ا ممک ن اس ت خواه ان در قلم رو جغرافی ایی چن ین دادگ اهی س اکن نباش د . ح ال اگ ر
خواه ان در اثن ای دادرس ی تقاض ای ص دور ق رار ت أمین خواس ته نمای د و دادگ اه ق رار
ت أمین خواس ته ص ادر و ق رار م ذکور اج را و م الی از ام وال خوان ده مع ادل ارزش خواس ته
توقی ف گ ردد و در نتیج ه خوان ده ت ا پای ان دادرس ی اج ازه انتق ال ای ن م ال ب ه س بب ایج اد
حق عین ی ب ر آن را، ب ه غی ر نداش ته باش د و س رانجام خواه ان محک وم ب ه ب یحق ی ش ود، در
ای ن ص ورت محک وم ل ه )خوان ده ( م ی توان د تقاض ای جب ران خس ارت ناش ی از اج رای ق رار
ت أمین نمای د. ق انون گ ذار مرج ع ص الح ب رای رس یدگی ب ه ای ن تقاض ا را دادگ اهی دانس ته
ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت )م اده 200 ق انون آی ین دادرس ی م دنی (.
ق انون گ ذار از ای ن ه م فرات ر رفت ه و مطالب ه خس ارت را مش روط ب ه رعای ت تش ریفات
دادرس ی ندانس ته و رأی ص ادره درم ورد ای ن ن وع خس ارت را قطع ی اع لام نم وده اس ت .
بن ابراین ق انون گ ذار در ای ن م ورد ص لاحیت دادگ اه ص ادر کنن ده حک م را ب ه تب ع
رسیدگی به دعوای اصلی توسعه داده است.
صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده بلاه دعلاوی اصلالی در دعلاوای خسلاارت ناشلای از
اجرای دستور موقت
ب ه موج ب م اده 620 ب ه بع د ق انون آی ین دادرس ی م دنی خواه ان م ی توان د قب ل
از تق دیم دادخواس ت، هنگ ام تق دیم آن و در اثن اء دادرس ی اع م از مرحل ه ب دوی و
تجدی د نظ ر تقاض ای ص دور دس تور موق ت از دادگ اه بنمای د. دس تور موق ت همانن د ت أمین
خواسته ی ک اق دام احتی اطی اس ت ک ه موض وع آن ممک ن اس ت توقی ف م ال، انج ام عم ل
یا منع از انجام عملی باشد )ماده 623 قانون آیین دادرسی مدنی(.
ب ا توج ه ب ه ای ن ک ه ب ه موج ب دس تور موق ت و قب ل از ص دور حک م، م الی از
ام وال خوان ده توقی ف ی ا ای ن ک ه از انج ام عمل ی من ع ی ا وادار ب ه انج ام عمل ی م ی ش ود و
276 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
ممک ن اس ت پ س از رس یدگی حک م ب ر ب ی حق ی متقاض ی ص دور دس تور موق ت ص ادر
گ ردد . ق انون گ ذار ص دور دس تور موق ت را مش روط ب ه پرداخ ت خس ارت احتم الی نم وده
اس ت . در ص ورت ص دور دس تور موق ت، اج رای آن و س پس ص دور رأی قطع ی ی ا
آن گون ه ک ه ق انون گ ذار گفت ه، رأی نه ایی ب ر علی ه متقاض ی دس تور موق ت، کس ی ک ه
دس تور موق ت برعلی ه او ص ادر و اج راء گردی ده، ح ق دارد ب رای مطالب ه ض رر و زی ان
ناش ی از اج رای دس تور موق ت علی ه متقاض ی آن ب ه عن وان عام ل ورود زی ان اقام ه دع وی
نماید. حال س ئوال ا ی ن اس ت ک ه ای ن دع وی )دع وای مطالب ه ض رر و زی ان ناش ی از اج رای
دس تور موق ت( بای د ن زد ک دام دادگ اه ط رح ش ود، دادگ اه مح ل اقام ت خوان ده )متقاض ی
ص دور دس تور موق ت طب ق م اده 22 ق انون آی ین دادرس ی م دنی ( ی ا ن زد دادگ اه ص ادر
کنن ده دس تور موق ت ب ه تب ع دع وای اص لی؟ ق انون ب ه ای ن س ئوا ل پاس خ ن داده و
نویسندگان آیین دادرس ی م دنی ه م، ای ن س ئوال را مط رح ننم وده و ب هنظ ر م ی رس د ط رح
ای ن دع وی را ت ابع قواع د عم ومی دانس ته و دادگ اه مح ل اقام ت خوان ده را ص الح
دانسته اند.
ام ا ب ه نظر م ی رس د رس یدگی م نظم، س ریع و عادلان ه اقتض اء دارد ک ه چن ین
دع وایی ن زد دادگ اهی ط رح ش ود ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت، زی را ای ن
دع وی از متفرع ات دع وای اص لی ب وده و دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه اص ل دع وی ب ه
پرون ده و ش رایط دع وی احاط ه بیش تری دارد. ت أمین نی ز توس ط دادگ اهی گرفت ه ش ده ک ه
به دعوای اصلی رس یدگی نم وده اس ت . ب ه ع لاوه اگ ر ای ن دع وی ن زد دادگ اه دیگ ری غی ر
از دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت مط رح گ ردد تکلی ف ت أمینی ک ه
دادگ اه از خواه ان اخ ذ نم وده، چ ه م ی ش ود؟ آی ا دادگ اهی ک ه دع وای خس ارت ناش ی از
اج رای ق رار ت أمین ن زد آن ط رح ش ده م ی توان د ب ه دادگ اهی ک ه ت أمین ن زد آن س پرده
شده دستور ده د ک ه از ت أمین ت ا پای ان رس یدگی ب ه دع وای خس ارت رف ع اث ر ننمای د؟ ای ن
س ئوال در فرض ی ک ه دادگ اه تجدی دنظر دس تور موق ت ص ادر نم وده ب ا ج دیت بیش تری
مطرح است.
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
در پاس خ ب ه س ئوال م ذکور بای د گف ت ک ه ب ا توج ه ب ه س یاق انش اء م اده 604
قانون آیین دادرس ی م دنی ب ه نظ ر م ی رس د منظ ور ق انون گ ذ ار اقام ه دع وی ن زد دادگ اهی
بوده ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده اس ت، زی را دادگ اه اخ ذ کنن ده ت أمین تکلیف ی
ب ه اج رای دس تور دادگ اه دیگ ر ن دارد . م اده م ذکور مق رر م ی دارد: درخص وص ت أمین
اخ ذ ش ده از متقاض ی دس تور موق ت ی ا رف ع اث ر از آن، چنانچ ه ظ رف ی ک م اه از ت اریخ
اب لاغ رأی نه ائی، ب رای مطالب ه خس ارت ط رح دع وی نش ود، ب ه دس تور دادگ اه، از م ال
ض من آن ک ه م لاک م اده 200 ق انون آی ین .» م ورد ت أمین رف ع توقی ف خواه د ش د
دادرسی مدنی نیز مؤید همین نظر است.
در نتیج ه دع وای مطالب ه خس ارت ناش ی از اج رای دس تور موق ت در ص لاحیت
دادگ اهی اس ت ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده و ای ن م ورد نی ز از مص ادیق توس عه
صلاحیت و ایجاد صلاحیت تبعی است
صلالالاحیت دادگلالااه رسلالایدگی کننلالاده بلالاه اعتلالاراض بلالاه رأی داور در دعلالاوای
مرالبه خسارت ناشی از صدور دستور توقف رأی داور
ب ه موج ب م اده 456 ق انون آی ین دادرس ی م دنی اعت راض ب ه رأی داور ا ث ر
تعلیق ی ن دارد و م انع اج رای رأی داور نم ی ش ود . م اده م ذکور مق رر م ی دارد : اعت راض
ب ه رأی داور م انع اج رای آن نیس ت، مگ ر آن ک ه دلای ل اعت راض ق وی باش د . در ای ن
ص ورت دادگ اه ق رار توق ف من ع اج رای آن را ت ا پای ان رس یدگی ب ه اعت راض و ص دور
حک م قطع ی ص ادر م ی نمای د و در ص ورت ا قتض اء ت أمین مناس ب نی ز از معت رض اخ ذ
خواه د ش د. ح ال اگ ر ب ه رأی داور اعت راض و معت رض تقاض ای ص دور ق رار توق ف من ع
اج رای رأی داور را بنمای د و دادگ اه ب ا اخ ذ ت أمین ی ا ب دون اخ ذ آن، ق رار توق ف رأی
داور را ص ادر نمای د و پ س از رس یدگی، حک م ب ر رد اعت راض ص ادر گ ردد و محک وم ل ه
زی ان دی ده، بخواه د خس ارت ناش ی از ص دور ق رار توق ف را از معت رض و متقاض ی
ص دور ق رار توق ف اج رای رأی داور مطالب ه نمای د، دادخواس ت خ ود را بای د ب ه ک دام
دادگ اه بده د؟ دادگ اهی ک ه ب ه اعت راض، ب ه رأی داور رس یدگی نم وده، ی ا دادگ اهی ک ه
271 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
طب ق قواع د عم ومی، ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وی را دارد )دادگ اه مح ل اقام ت
معت رض ب ه رأی داور(؟ ب ه نظ ر م ی رس د ق رار توق ف اج رای رأی داور ب ا ان دکی تس امح
ش بیه ب ه اعت راض ثال ث ب ه حک م اس ت، زی را در ص ورت اعت راض ثال ث ب ه حک م، ممک ن
است دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه اعت راض ب ه موج ب م اده 404 ق انون ای ین دادرس ی م دنی
پس از اخذ تأمین مناسب قرار تأخیر اجرای حکم صادر نماید.
در م ورد ق رار توق ف اج رای رأی داور نی ز محک وم ل ه رأی داور از اج رای آن
منع میگ ردد و ای ن ممانع ت ممک ن اس ت موج ب ورود زی ان ب ه او گ رد د. ب ا ای ن توض یح
و مقایس ه ب ه نظ ر م ی رس د عق ل س لیم، منط ق حق وقی و ه م چن ین رس یدگی م نظم، س ریع و
عادلان ه اقتض اء م ی کن د ک ه ای ن دع وی ن زد دادگ اهی ط رح ش ود ک ه ب ه دع وای اعت را ض
ب ه رأی داور رس یدگی نم وده اس ت . زی را هم انگون ه ک ه در م ورد اعت راض ثال ث گفت ه
ش د)ش ماره 25 (، دادگ اهی ک ه ب ه اعت راض رس یدگی ک رده ب ا دع وی و پرون ده آش نایی
کام ل داش ته و از محتوی ات آن مطل ع اس ت، ب ه ع لاوه ت أمین را هم ین دادگ اه اخ ذ نم وده
است و تعیین تکلیف تأمین با همین دادگاه است.
ص لاحیت دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی در رس یدگی ب ه خس ارت
ناش ی از اج رای حکم ی ک ه پ س از فرج ام خ واهی در دی وان ع الی کش ور نق ض ی ا تأیی د
شده موضوع قسمت الف و ب ماده 673 قانون آیین دادرسی مدنی
م اده 673 ق انون آی ین دادرس ی م دنی درم ورد اث ر تعلیق ی فرج ام خ واهی
درم ورد محک وم ب ه م الی و غی ر م الی دو ف رض را پ یش بین ی نم وده اس ت. ای ن م اده مق رر
م یدارد: درخواس ت فرج ام، اج رای حک م را ت ا زم انی ک ه حک م نق ض نش ده اس ت ب ه
تأخیر نمی اندازد ولکن به ترتیب زیر عمل میگردد.
الدد - چنانچ ه محک وم ب ه م الی باش د، در ص ورت ل زوم ب ه تش خیص دادگ اه
قب ل از اج راء از محک وم ل ه ت أمین مناس ب اخ ذ خواه د ش د . ب- چنانچ ه محک وم ب ه غی ر
م الی باش د و ب ه تش خیص دادگ اه ص ادر کنن ده حک م، محک وم علی ه ت أمین مناس ب بده د
اجرای حک م ت ا ص دور رأی فرج امی ب ه ت أخیر م ی افت د . ملاحظ ه م ی ش ود ک ه ق انون گ ذار
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
در فرضی ک ه محک وم ب ه م الی اس ت، ب ه دادگ اه اج ازه داده اس ت ک ه از محک و مل ه ت أمین
مناسب اخذ و حکم اجراء شود.
نخس تین س ئوالی ک ه مط رح م ی ش ود ای ن اس ت ک ه ت أمین را ک دام دادگ اه بای د
اخ ذ نمای د؟ در پاس خ ب ه ای ن س ئوال بای د گف ت ت أمین را دادگ اهی ک ه رس یدگی نخس تین
نموده است، ص ادر م ی نمای د، اع م از ای ن ک ه حک م از دادگ اه ب دوی ص ادر و قطع ی ش ده
ی ا ن زد دادگ اه تجدی دنظر قطعی ت یافت ه باش د . )گرچ ه ب ه موج ب م اده 631 ق انون آی ین
دارس ی م دنی مص وب 2615 احک ام ص ادر از دادگ اه ه ای تجدی دنظر در ام ور م الی قاب ل
فرج ام خ واهی نیس ت ( زی را ب ه موج ب م اده 615 ق انون آی ین دادرس ی م دنی مرج ع
تقدیم دادخواست فرجامی، دادگاه نخستین صادر کننده حکم می باشد.
بن ابراین دادگ اه اخ ذ کنن ده ت أمین نی ز هم ان دادگ اه اس ت و تش خیص نی از ب ه
اخ ذ ت أمین و می زان آن نی ز ب ه عه ده هم ان دادگ اه م یباش د. ح ال اگ ر دادگ اه نخس تین از
محک وم ل ه رأی فرج ام خواس ته ت أمین اخ ذ نمای د و پ س از رس یدگی دی وان ع الی کش ور
ب ه فرج ام خ واهی محک وم علی ه، دی وان رأی فرج ام خواس ته را نق ض نمای د و در نتیج ه
اج رای حک م نق ض ش ده خس ارتی ب ه فرج ام خ واه )محک وم علی ه رأی فرج ام خواس ته (
وارد ش ده باش د، زی ان دی ده از اج رای حک م م ی توان د دع وای جب ران ض رر و زی ان اقام ه
نمای د. س ئوالی ک ه ط رح م ی ش ود ای ن اس ت ک ه چن ین دع وایی ن زد ک دام دادگ اه بای د
ط رح گ ردد، دادگ اهی ک ه ب ه دع وای نخس تین رس یدگی نم وده و ت أمین اخ ذ ک رده ی ا
دادگ اهی ک ه طب ق قواع د عم ومی ص لاحیت، ص لاحیت رس یدگی ب ه دع وی را دارد؟ در
پاس خ ب ه ای ن س ئوال بای د گف ت ک ه دع وای جب ران خس ارت ناش ی از اج رای حک م از
متفرع ات دع وای اص لی اس ت و هم ان گون ه ک ه اع اده عملی ات اج رأی ی توس ط دادگ اه
نخس تین ص ورت م ی گی رد، رس یدگی ب ه دع وای ض رر و زی ان ناش ی از اج رای حک م و در
ص ورت وارد ب ودن دع وای پرداخ ت آن از مح ل ت أمین ن زد دادگ اهی خواه د ب ود ک ه ب ه
دع وای اص لی رس یدگی نم وده و ای ن م ورد نی ز از م وارد توس عه ص لاحیت و ایج اد
صلاحیت تبعی برای دادگاهی است که به دعوای اصلی رسیدگی نموده است.
271 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
بن د ب م اده 673 ق انون آی ین دادرس ی م دنی در م وردی اس ت ک ه محک وم ب ه
غیرمالی باشد ک ه در ای ن ص ورت محک وم علی ه م ی توان د ب ه تش خیص دادگ اه ت أمین بده د
و در ص ورت س پردن چن ین ت أمینی، از اج رای حک م خ ودداری م ی گ ردد. ح ال اگ ر پ س
از رس یدگی دی وان ع الی کش ور فرج ام خ واهی محک وم علی ه رد ش ود و دی وان رأی
فرج ام خواس ته را تأیی د نمای د، محک وم ل ه متض رر از ع دم اج رای حک م ک ه نتیج ه فرج ام
خ واهی و س پردن ت أمین از ط رف محک وم علی ه ب وده اس ت، م ی توان د خس ارت ناش ی از
ع دم اج رای حک م را از محک وم علی ه مطالب ه نمای د . در ای ن ص ورت نی ز مرج ع ص الح ب ه
چن ین دع وایی، دادگ اهی اس ت ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده و ت أمین را اخ ذ
نم وده اس ت. ب دیهی اس ت د ص ورت ص دور حک م قطع ی ب ه نف ع زی ان دی ده از ع دم
اج رای حک م، زی ان م ذکور ابت داء از ت أمین اخ ذ ش ده پرداخ ت خواه د ش د و درص ورتی
ک ه م ازاد ب ر مبل غ ت أمین باش د از ب اقی ام وال عام ل ورود زی ان اس تیفاء م ی ش ود. در ای ن
فرض نیز صلاحیت دادگاه به تبع رسیدگی به دعوای اصلی توسعه یافته است.
صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده بلاه دعلاوای اصلالی در رسلایدگی بلاه ضلارر و
زیان ناشی از تأخیر اجرای حکم قرعی در پی اعتراض شخص ثالث
اعت راض ش خص ثال ث ب ه حک م اث ر تعلیق ی ن دارد ام ا م اده 404 ق انون آی ین
دادرس ی م دنی ب ه دادگ اه ای ن اج ازه را داده اس ت ک ه در ص ورت ع دم اج رای حک م ب ا
اخ ذ ت أمین مناس ب ق رار ت أخیر اج رای حک م را ص ادر نمای د . ای ن م اده مق رر م ی دارد:
اعت راض ثال ث موج ب ت أخیر اج رای حک م قطع ی نم ی باش د. در م واردی ک ه جب ران «
ض رر و زی ان ناش ی از اج رای حک م ممک ن نباش د دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه اعت راض
ثالث ب ه درخواس ت معت رض ثال ث پ س از اخ ذ ت أمین مناس ب ق رار ت أخیر اج ر ای حک م را
هم ان گون ه ک ه ملاحظ ه م ی ش ود، معت رض ثال ث ح ق .» برای م دت مع ین ص ادر م ی کن د
دارد تقاض ای ص دور ق رار ت أخیر اج رای حک م را از دادگ اه بنمای د و دادگ اه در ص ورتی
007 ص (در نتیج ه اج رای حک م ض رر غیرقاب ل ، ) ک ه تش خیص ده د)نهرین ی،( 2671
جبران ی ب ه معت رض ثال ث وارد م یش ود، پ س از اخ ذ ت أمین مناس ب از معت رض ثال ث ب ه
511
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره ششم، بهار 5929
منظ ور جب ران خس ارت احتم الی ناش ی از ع دم اج رای حک م، ق رار ت أخیر اج رای حک م را
ص ادر م ینمای د. در نتیج ه ص دور ای ن ق رار، حک م اج را نم ی ش ود و محک ومل ه از اخ ذ
محکوم به برای مدتی محروم میگردد.
اگ ر پ س از ط رح دع وای اعت راض ثال ث و ص دور ق رار ت أخیر رس یدگی،
دادگ اه حک م ب ر ب ی حق ی معت رض ثال ث ص ادر ی ا ب ه ه ر جه ت دع وای معت رض ثال ث رد
ش ود، محک وم ل ه حک م م ورد اعت راض ک ه از ق رار ت أخیر اج رای حک م زی ان دی ده اس ت،
م یتوان د مطالب ه ض رر و زی ان نمای د، ب ا توج ه ب ه اینک ه ممک ن اس ت معت رض ثال ث د ر
محل ی غی ر از مح ل دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی اقام ت داش ته باش د . م ثلاً
حک م م ورد اعت راض ن زد دادگ اه ته ران ص ادر ش ده و اعت راض ب ه آن، ن زد دادگ اه ص ادر
کنن ده حک م )در ته ران( ب ه عم ل آم ده )م اده 400 ق انون آی ین دادرس ی م دنی( ام ا مح ل
اقامت معترض ثال ث گ یلان باش د، ح ا ل س ؤالی ک ه مط رح م ی ش ود ای ن اس ت ک ه دع وای
مطالب ه خس ارت ناش ی از ت أخیر در اج رای حک م و هزین ه دادرس ی ک ه درنتیج ه اعت راض
معت رض ثال ث و تقاض ای او ب ر ص دور ق رار ت أخیر اج رای حک م ایج اد ش ده اس ت، بای د
نزد کدام دادگ اه ط رح ش ود، دادگ اه اس تان گ یلان )مح ل اقام ت خوان ده ( ی ا دادگ اه ی ک ه
ب ه اعت راض ثال ث رس یدگی نم وده اس ت )دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی(؟ ب ه
نظ ر م ی رس د همانن د م وارد قب ل منط ق، عق ل س لیم و رس یدگی م نظم، س ریع و عادلان ه
اقتض اء دارد ک ه ای ن دع وی ن زد دادگ اهی ط رح ش ود ک ه ب ه دع وای معت رض ثال ث
رس یدگی و از او ت أمین اخ ذ نم وده اس ت . در ای ن م ورد ه م ص لاحیت دادگ اه در
رس یدگی ب ه دع وای خس ارت ناش ی از اعت راض و ص دور ق رار ت أخیر اج رای حک م ب ه تب ع
رسیدگی به دعوای اصلی توسعه می آید و در واقع صلاحیت تبعی است.
ص لاحیت دادگ اه رس یدگی کنن ده ب ه دع وای اص لی در رس یدگی ب ه خس ارت
ناش ی از اج رای حک م در ص ورت قب ول ا ع اده دادرس ی و فس خ حک م )بن د ب م اده 461
ق انون آی ین دادرس ی م دنی (. م اده 461 ق انون آی ین دادرس ی م دنی مق رر م ی دارد : ب ا
درخواست اع اده دادرس ی و پ س از ص دور ق رار قب ولی آن ب ه ش رح زی ر اق دام م ی گ رد د.
ال ف: چنانچ ه محک وم ب ه غیرم الی باش د، اج رای حک م متوق ف خواه د ش د . ب- چنانچ ه
275 توسعه صلاحیت یا صلاحیت تبعی
محک وم ب ه م الی اس ت و امک ان اخ ذ ت أمین و جب ران خس ارت احتم الی باش د ب ه تش خیص
دادگ اه از محک وم ل ه ت أمین مناس ب اخ ذ و اج رای حک م ادام ه م ی یاب د . ب ه موج ب ای ن
م اده در فرض ی ک ه محک وم ب ه غی ر م الی اس ت، اع اده دادرس ی اث ر تعلیق ی داش ته و م انع
اجرای حکم اس ت . ام ا در فرض ی ک ه محک وم ب ه م الی اس ت، دادگ اه ب ه تش خیص خ ود از
محک وم ل ه ت أمین مناس ب اخ ذ و عملی ات اج رأی ی ادام ه م ی یاب د. ممک ن اس ت دادگ اه
پ س از رس یدگی، اع اده دادرس ی را وارد تش خیص و حک م م ورد اع اده دادرس ی را فس خ
نم وده و اق دام ب ه ص دور حک م ب ه نف ع متقاض ی اع اده دادرس ی بنمای د، درای ن ص ورت
متقاض ی اع اده دادرس ی م ی توان د ض رر و زی ان ناش ی از اج رای رأی را از محک وم ل ه
حکم م ورد اع اده دادرس ی ک ه فس خ ش ده مطالب ه نمای د و ت أمین نی ز ب ه هم ین منظ ور اخ ذ
ش ده اس ت. ای ن ج ا نی ز هم ان س ئوال ط رح م ی ش ود ک ه آی ا چن ین دع وایی بای د ن زد
دادگ اهی ک ه ب ه موج ب قواع د ص لاحیت، ص لاح یت رس یدگی ب ه دع وی را دارد ط رح
ش ود ی ا دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی و ت أمین اخ ذ نم وده اس ت؟ ب ه نظ ر
می رس د، در ای ن ج ا نی ز ص لاحیت دادگ اهی ک ه ب ه دع وای اص لی رس یدگی نم وده توس عه
مییابد و این دادگاه به تبع دعوای اصلی، صلاحیت رسیدگی به دعوی را دارد.
نتیجهگیری
توسعه صلاحیت و ایجاد صلاحیت تبعی برای دادگاهها در مواردی که احصاء گردید و
هم چنین موارد مشابه، موجب نظم، سرعت و اجرای بهتر عدالت در دادرسی است. لذا اصلاح
قوانین و وضع قاعده درخصوص صلاحیت تبعی و احصاء موارد آن، میتواند کمک شایان
توجهی به دادرسی منظم، سریع و عادلانه بنماید. بنابراین پیشنهاد میشود قانونگذار در
این مورد قانون را اصلاح نموده و صلاحیت تبعی دادگاهها را مشخص و تعیین نماید.