Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
As a result of the advancement of technology, using the patent and the
relationship among inventors have been developed. These factors have put
forward a new type of contract called “patent pools”. Pool is a means to
manage and commercialize the patent. Pool is a collective management of
inventions resulting from legal-economic circumstances, such as patent thicket,
collaboration among inventors, increase in research activities, avoiding the
possible patent infringement, reducing transaction costs. By considering that
Iran is dealing with these agreements in its development stages, this article aims
to fill the gap in terms of literature. This article analytically examines related
literature by addressing this question: How can inventors, consumers and
society benefit from these contracts. In dealing with this question, cost-benefit
analysis is considered. This paper first defines the pool and its features, and then
analyzes its economic fundamentals.
Keywords
جوامع بشری که در حال گذار به‌سوی دارایی‌های غیرملموس هستند، به استفاده از «حق اختراع» به عنوان یک عامل تأثیرگذار در توسعه، رفاه و کارایی جامعه نظر دارند. اختراع نتیجه فکر فرد است که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده‌ای خاص را ارائه می‌کند و مشکلی را دریک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آن‌ها حل می‌نماید. (ماده یک- قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری، مصوب ۱۳۸۶). در همین راستا، انعقاد قرارداد لیسانس راهی برای تجاریسازی پدیده فکری می‌باشد؛ پس هدف اولیه از سیستم حق اختراع، حل مشکلی در یک زمینه خاص و تجاری سازی است. در سال‌های اخیر استفاده از اختراعها درزمینههای مختلف گسترده شده، بهطوریکه افراد و شرکتهای فعال در این زمینه هر یک با به دست آوردن اختراعهای جدید گوی سبقت در تسلط بر بازار را از یکدیگر میربایند. در کنار همه جنبه‌های مثبت استفاده از اختراع، بسیاری از مسائل دیگر در ارتباط با این موضوع وجود دارد که صاحبان اختراع با آن‌ها روبرو هستند؛ با مطرح شدن هر چه بیشتر استفاده از حق اختراع خصوصاً در فضای رقابتی، در عین تعامل، گاه تعارضاتی ایجاد میشود که لازمه‌ی این پیشرفت است. با توسعه فناوری، اعطای «حق اختراعها» به مخترعان و مبتکران در حال افزایش است، بهطوریکه شاهد اعطای انبوه حق اختراعها و مطرح شدن فرصت‌ها و چالش‌های پیرامون این مسئله هستیم. برای مثال در کالای «رایانه» که همه‌روزه در حال استفاده از آن هستیم، حق اختراعهای بسیاری در قطعات آن وجود دارد. موضوع توافق ائتلافی، ازیک‌طرف، با بحث توافقات مربوط به «پروانه بهره‌برداری از فناوری (لیسانس)» در ارتباط است و به‌نوعی باید گفت که اساس توافق ائتلافی بر محور قرارداد لیسانس است. از طرفی، مخترعان نفع خود را در ایجاد تشکل گروهی می‌بینند که به هم‌افزایی دانش و مهارت و دسترسی به سازوکار کارآمد برای اجرای حقوق خود بپردازند. از طرف دیگر، یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث مطرح شدن بحث توافق ائتلافی است، افزایش حجم مرافعه‌های مربوط به حق اختراع (خصوصاً در اختراعهایی که تا حد زیادی تشابه و درواقع در بعضی زمینه‌ها همپوشانی دارند (حق اختراعهای مکمل)) و دعاوی مربوط به آن در بین صاحبان حق اختراع است. (Lavine, 2008: p. 606) این امر ازآنجا ناشی میشود که چون به‌ویژه در کشورهایی که «سیستم ثبت اعلامی»[1] در آن‌ها وجود دارد، اقدام به ثبت اختراع و صدور ورقه اختراع- اصولاً بدون توجه به اینکه درگذشته اختراعی مطابق یا همانند اختراع حاضر ایجاد و ثبت‌شده است- میکنند، ممکن است در بعضی زمینه‌ها، بسیاری از حق اختراعها با یکدیگر همپوشانی داشته باشند (که از آن به عنوان «انباشت حق اختراع» یاد میشود) که از نتایج آن این است که یک حق اختراع (به علت اینکه زودتر ثبت‌شده باشد) ممکن است چندین اختراع دیگر را از تجاریسازی باز دارد؛ بطوریکه حق اختراع اولی، مانع تجاریسازی حق اختراع ثانویه میشود. این امر باعث میشود که نه‌تنها میزان «فعالیتهای تحقیق و توسعه» کم شود، بلکه مانعی در جهت استفاده از ظرفیتهای استفاده از اختراع میشود. ائتلاف اختراع به عنوان راهی برای خروج از انباشت حق اختراع در نظر گرفته شده است.
به همین جهت به دنبال بررسی این قراردادها از دیدگاه اقتصادی هستیم. در این بیان، تحلیل اقتصادی روشی نوین برای دست‌یابی به قوانین جدید و تبیین جایگاه قوانین موجود و شناسایی ضعف‌ها و قوت‌های آن‌ها است.[2] هدف از تحلیل اقتصادی یک موضوع این است که چگونه می‌توان یک نهاد حقوقی را به نحوی نگریست که حداکثر منفعت را در نهایت برای افراد جامعه به همراه داشته باشد. از دیدگاه تحلیل اقتصادی حقوق، آنچه اهمیت می‌نماید «کارایی اقتصادی» است. در این راستا در پی پاسخ به این مسئلهایم که آیا استفاده از این قراردادها از جهت اقتصادی دارای کارایی است و اگر پاسخ مثبت است، این قرارداد به عنوان ابزاری برای مدیریت جمعی اختراع تا چه حد میتواند در راستای تامین منافع اقتصادی استفاده کنندگان از آن، مصرف کنندگان و جامعه باشد؟ چرا که همان طور که می دانیم، هدف از تحلیل اقتصادی حقوق فراهم نمودن زمینه تغییر در قواعد حقوقی و ارائه طریقه به قانونگذار در جهت اصلاح قوانین می باشد؛ اگرچه در مورد کارایی اقتصادی نظریات مختلفی ارائه شده است، به نظر می‌رسد آنچه کارا محسوب میشود، به «حداکثر رساندن ثروت» است و ثروت در صورتی به حداکثر می‌رسد که ارزش کالا و خدمات افزایش یابد و از تمام «ظرفیتهای» یک کالا استفاده‌شده و نتیجتاً «امکان تجاریسازی» کامل آن فراهم گردد. (باقری و جعفری چالشتری، ۱۳۹۲: ص. ۳۷۶)
با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده اگر در ادبیات حقوق خارجی، مدیریت جمعی اختراع یکی از مباحث داغ می‌باشد، اما در حقوق ما مقاله یا کتابی که به‌صورت مستقیم به این امر پرداخته باشد مشاهده نشده است. حال با توجه به جدید بودن موضوع در ادبیات حقوق مالکیت فکری ما، به دنبال ارائه تعریف دقیق از این نهاد حقوقی، بیان ویژگی‌ها آن، جایگاه این قراردادها در حقوق ایران و بررسی اقتصادی آن هستیم؛ و با توجه به اینکه تجربه کشورهای پیشگام در استفاده از این قراردادها حاکی از مزایای فوق‌العاده آن دارد، دارندگان اختراع میتوانند، در توافقات خود در جهت افزایش کارایی فعالیتهای خود، به این توافقات توجه داشته باشند.
یک) مفهوم و ویژگی توافق ائتلافی حق اختراع
در این قسمت به بررسی مفهوم توافق ائتلافی و به بیان ویژگی آن می‌پردازیم.
۱) مفهوم
با توجه به بدیع بودن بحث، در این بخش به دنبال ارائه تعریف از توافق ائتلافی و بررسی بعضی مفاهیم اولیه مرتبط با موضوع و بررسی ویژگیهای آن هستیم.
۱-۱- مدیریت جمعی اموال فکری
قبل از اینکه به تعریف توافق ائتلافی[3] اختراع بپردازیم، لازم است مفهوم توافق ائتلافی را بررسی کنیم.[4] در اینجا است که بحث «مدیریت جمعی حقوق اموال فکری»[5] مطرح میشود. مدیریت جمعی حقوق اموال فکری، اصطلاحی است که برای بیان روش‌های مدیریت انبوه دارایی‌های فکری از جمله «حق اختراع»[6]، «حق تألیف» و «داده‌ها» بکار می‌رود. توافق ائتلافی یکی از سازوکارهای مدیریت جمعی اختراع است که برای بهینه‌سازی سیستم حمایتی از اختراع و نواقص موجود در آن به کار می‌رود. این سازوکار با توجه به ارتقای فناوری و افزایش تعداد حق اختراعهای صادرشده مطرح‌شده است.
در حقیقت قراردادهای حوزه مالکیت فکری از حیث اثر، به سه دسته تقسیم میشود: اول) قراردادهای «واگذاری»[7] که در آن تمام حقوق صاحب اموال فکری به منتقلالیه واگذار میشود؛ دوم) قراردادهای جمعی و ائتلافی است که در آن صاحبان اموال فکری، حقوق خود را در یک نهاد واحد جمع میکنند تا متقاضیان استفاده بتوانند به‌جای مراجعه به صاحبان اموال فکری مختلف، تنها به یک‌نهاد مراجعه کنند؛ سوم) قرارداد «لیسانس»[8] که در آن مالکیت عین برای پدیدآورنده باقی می‌ماند و حق بهره‌برداری از مال فکری به‌طرف قرارداد واگذار میشود. (صادقی، ۱۳۹۰: ص. ۱۴۲) پس توافق ائتلافی نوعی مدیریت فناوری است که به عنوان فرایند برنامه‌ریزی، جهت‌دهی، کنترل و هماهنگی توسعه و پیاده‌سازی توانمندی‌های فناورانه در راستای شکل‌دهی و تحقق اهداف راهبردی تعریف میشود. (انصاری، ۱۳۹۱: ص. ۲۲)
۱-۲- تعریف توافق ائتلافی حق اختراع[9]
توافق ائتلافی را به یک «شاه‌راه اطلاعاتی» تشبیه کرده‌اند که باعث میشود مصرف‌کنندگان از تولید و دسترسی به کالاهای جدید و فراوان بهره‌مند شوند؛[10] چراکه اکثر فناوری‌ها، ناشی از وجود توافق ائتلافی بین دارندگان آن‌ها است. درواقع، ائتلاف در حق اختراع درزمینههای فناوری اطلاعات و ارتباطات، زمینه‌های دارویی و بیوفناوری (Dequiedt, 2012: p. 2) و برای توسعه در «تلفن‌های هوشمند» و «تبلتهای رایانه» و «فناوریهای فشرده‌سازی ویدئو» و در داروها و درمان بیماری‌ها مثل «ایدز/ اچ. آی. وی.» به کار[11] می‌روند. (Lampe, 2012: p. 3)
«اداره مالکیت صنعتی و اختراع آمریکا» در توصیف ائتلاف بیان داشته است: «یک توافق ائتلافی این امکان را برای طرفین قرارداد فراهم می‌آورد تا همه وسایل ضروری برای ایجاد یک فناوری معین را در یکجا گردآوری کرده (امکان خرید یک‌دفعه‌ای) و اقدام به تولید کالا می‌کند. (Jeanne, 2000: p. 5) این نهاد، بجای اینکه به تعریف ائتلاف بپردازد، نتایج حاصل از ایجاد آن را بیان داشته است. به همین جهت در اصلاح بعدی خود، بیان می‌دارد: «توافقی بین دو یا چند دارنده حق اختراع مبنی بر امکان لیسانس دادن یک یا چند حق اختراع خود به یکدیگر یا به شخص ثالث». در این حالت اعضا جهت تسهیم استفاده از حق اختراعهای خود دورهم جمع میشوند. درواقع، ائتلاف در حق اختراع یک نوع توافق است که در بین دارندگان حق اختراع منعقد میشود تا حق اختراعهای خود را باهم ترکیب کرده (KIM, 2004: p. 234) و به یکدیگر (ایجاب خاص[12]) یا شخص ثالث- با توجه به قرارداد- (ایجاب عمومی[13]) لیسانس دهند. (میر حسینی، ۱۳۹۱: ص. ۴۰۸) معمولاً هدف از ایجاد یک ائتلاف «امکان تجاریسازی ابداعات جدید» یا ایجاد استانداردهای صنعتی در فناوریهای مختلف، یا پیشنهاد لیسانس بستهای (مجموعه‌ای) که شامل همه اختراعهای تحت ائتلاف است، میشود. (Azetsu, 2011: p. 38)
باوجوداین ساختار توافق ائتلافی ممکن است متفاوت باشند؛ ممکن است ائتلافها اقدام به ایجاد یک «شرکت مرکزی» جهت مدیریت حق اختراعهای خود کنند. در این حالت، شرکت فوق که تعداد زیادی حق اختراع در آن جمع شده است را به لیسانس گیرندگان بالقوه[14] لیسانس میدهد. (Lerner, 2003: p. 12) ایجاد شرکت مذکور ممکن است در قالب یک شرکتهای قانون تجارت باشد. (Fiscor, 2003: p. 32) ممکن است اعضا اقدام به تشکیل یک شرکت مدیریتی نکنند و درواقع خودِ اعضای ائتلاف، حق اختراعهای خود را به ثالث انتقال دهند یا یک عضو به نمایندگی اقدام به این امر نماید. در ائتلاف، امکان لیسانس دادن به اشخاص ثالث از ویژگیهای بارز محسوب میشود (ائتلاف به معنای عام)؛ اما ممکن است ائتلاف به‌صورت «لیسانس (های) متقابل»[15] تشکیل شود و فقط خود اعضا بتوانند از اختراعهای تحت ائتلاف استفاده کنند (ائتلاف به معنای خاص). بااین‌حال همه ائتلافها دارای یک ویژگی مشترک هستند: صاحب اختراع با یکدیگر توافق میکنند که حقوقِ انحصاری خود را نسبت به حق اختراعهای تحت ائتلاف اسقاط کنند؛ بدینمنظور که به هم دیگر یا اشخاص ثالث حق استفاده از مال فکری را دهند. لذا اساس ائتلاف مربوط به از بین بردن حق انحصاری است.[16] (Andewelt, 1985: p. 611) پس عقد ائتلافی یک عقد معوض است (Lerner, 2007: p. 612) و این عوض، دسترسی هر یک از طرفین به اختراع دیگری باشد (مصونیت) یا تعیین حق الامتیاز یا قیمت معین باشد.[17]
۲) ویژگیهای ائتلاف اختراع
می‌توان مهم‌ترین ویژگی‌هایی یک قرارداد توافق ائتلافی، به قرار زیر خلاصه می‌کنیم:
- همان‌طور که از نام «توافق ائتلافی» برمی‌آید، توافق ائتلافی باید با رضایت باشند؛ و از مجوز بهره‌برداری اجباری[18] متمایز میشود.
- باید حداقل از دو نفر دارنده حق اختراع تشکیل شود.
- اگر ائتلاف به معنای عام کلمه تشکیل شود و آن حالتی است که امکان لیسانس گرفتن اعضای خارج از ائتلاف وجود دارد، ممکن است جهت مدیریت ائتلاف، یک نهاد تشکیل شود. این نهاد در قالب یک شرکت خواهد بود. این شرکت با توجه به اختیاراتی که از سوی اعضا (صاحبان اختراع) به او محول شده اقدام به انعقاد قرارداد لیسانس با لیسانس گیرندگان بالقوه می‌کند (عقد خارجی[19]).
- درهرحال، اگر شرکتی تشکیل شود، دارایی اعضا و موضوع آن همان حق اختراعهایی است که به شرکت آورده‌اند. البته باید یک تفکیکی انجام داد: بین شرکتی که برای مدیریت (شرکت مدیریتی) ائتلاف تشکیل میشود (شرکت‌هایی با هدف مشخص) و شرکتی که ممکن است خودِ اعضا با توجه به دارایی‌های خود تشکیل دهند که همان ائتلاف است؛ یعنی ممکن است شرکت مدیریتی تشکیل شود (این امر میتواند با توجه به بند د ماده ۱۵ قانون ثبت اختراعات صورت گیرد که حقوق ناشی از اختراع، قابل‌انتقال به مدیریت است) یا خیر ولی درهرحال قراردادِ مبنایی که همان قرارداد ائتلاف است-که منجر به اعطای مصونیت است-، وجود دارد؛ چراکه خود ائتلاف به نحوی شرکتِ دارایی‌ها است. توضیح آنکه از ماده ۵۷۱ ق.م. برمی‌آید امتزاجِ مالکیت‌ها شرط تحقق شرکت است: شرکت عبارت است از اجتماع حقوق مالکین متعدد در شی واحد به نحو اشاعه؛ (کاتوزیان، ۱۳۶۳: ص. ۲۵) به‌گونه‌ای که تمیز ملک کسی مشخص نباشد. پس شرکت عقدی است که به‌موجب آن چند شخص به‌منظور تصرف مشترک و تقسیم سود و زیان و مقاصد دیگر حقوق خود را در میان می‌نهند تا به‌جای آن مالک سهم مشاع از این مجموعه شوند؛ اما به نظر می‌رسد که در ائتلافها شرکت به این معنا تشکیل نمی‌شود؛ چراکه نمی‌توان گفت که موضوع مالکیت هیچ‌یک از مالکین در شی واحد مشخص نیست و بیش از آنکه اشاعه در مالکیت وجود داشته باشد، «همکاری شرکا» وجود دارد و آن‌ها مالکیت خود را نسبت به اختراعهای خود از دست نمی‌دهند، اما از طرف دیگر ائتلاف به ماهیت شرکت به این معنا نزدیک میشود و آن در صورتی است که بر اساس حق اختراعهای تحت ائتلاف، اقدام به تولید و فعالیت مشترک کنند و بدین‌وسیله آن‌ها در محصول مشترک، شریک خواهند بود. البته اگر عقد شرکت را به تعریف برخی از فقها، عقدی بدانیم که ثمره‌اش تصرف در مال مشاع است، (عاملی کرکی، بیتا: ص. ۹) شاید بتوان ائتلاف را شرکت دانست؛ این مفهوم از شرکت، به شرکا سمت وکالت میدهد و ماهیت اذنی و جایز دارد. در شرکتی که ممکن است جهت مدیریت ائتلاف و کنترل اختراعها و عرضه فناوری تشکیل شود، رنگ و بوی این مفهوم در آن به چشم می‌خورد. البته دکتر کاتوزیان تعریف وسیعی از عقد شرکت ارائه داده‌اند و آن را عقدی دانسته‌اند که دو یا چند شخص برای رسیدن به هدف معین و به دست آوردن سود احتمالی، باهم متحد میشوند، خواه آنچه در میان می‌نهند مال یا طلب یا اعتبار یا کار باشد (کاتوزیان، ۱۳۶۳: ص. ۸) و در این صورت توافق اولیه میان اعضا را می‌توان شرکت دانست؛ اما اگر بخواهیم به متن قانون توجه کنیم باید گفت در حقوق ایران باید توافق اولیه‌ی یک توافق ائتلافی بر مبنای قرارداد لیسانس فناوری و ماده ۱۰ قانون مدنی دانست و آن رو نوعی عقد مختلط دانست که ترکیبی از وکالت، لیسانس، مشارکت است.
از سوی دیگر، در نگاه اول شاید بتوان توافق ائتلافی را «گروه اقتصاد با منافع مشترک» دانست. ماده ۱۰۷ قانون برنامه پنجم توسعه بیان می‌کند که «تشکیل گروه اقتصادی با منافع مشترک، با مشارکت دو یا چند شخص حقیقی یا حقوقی به‌منظورتسهیل و گسترش فعالیت اقتصادی و تجاری برای یک دوره محدود و براساس قرارداد کتبی پس از ثبت در مرجع ثبت شرکتها در قالب شرکت مدنی و ضوابط و شرایط مربوط به آن ...مجاز است». این نهاد فاقد شخصیت حقوقی مستقل از شرکا بوده و در قالب شرکت تشکیل میشود. گروه با منافع اقتصادی مشترک یا «جوینت ونچر» قالبی برای تجمع تخصصها و همکاریها است. در این حالت معمولاً مشارکتها در دو شکل «شرکتی و واجد شخصیت حقوقی» یا «مشارکتی یا فاقدی شخصیت حقوقی» تشکیل میشوند. (عیسائئ تفرشی، ۱۳۹۳، ص ۱۵۷) لذا در موردی که «جوینت ونچر» فاقد شخصیت حقوق باشد، میتواند با گروه اقتصادی با منافع مشترک برابری کند. با این اوصاف به نظر می‌رسد که نتوان ائتلاف را گروه اقتصادی با منافع مشترک دانست چراکه اگرچه هدف ائتلاف تسهیل مشارکت قراردادی و تجمع تخصص اعضا در جهت عرضه فناوری است، اما ازاین‌جهت که قانون بیان داشته که نهادی فاقد شخصیت حقوقی است، در مورد ائتلافها صادق نیست؛ چراکه ممکن است اعضا یک ائتلاف شرکت مدیریتی جدا ایجاد کنند که اقدام به عرضه فناوری کند که اگرچه مستقل از اعضا باشد اما دارای شخصیت حقوقی است و این شرکت خود اقدام به عرضه فناوری، طرح دعوا، دریافت حق الامتیاز و اموری مدیریتی ازاین‌دست می‌کند. از طرف دیگر نمی‌توان گفت که در ائتلاف فوت یا حجر موجب انحلال میشود (تبصره ۳ ماده ۱۰۷)؛ چراکه این امر باهدف ائتلاف خصوصاً حفظ حقوق اشخاص ثالث در تضاد است. این امر در چنین قراردادهایی که فناوری با حجم بالای خود عرضه میشود، توالی فاسد دارد.
- اعضا با انعقاد قرارداد ائتلافی، باعث از بین بردن حق انحصاری‌ای خواهند شد که قانون برای آن‌ها شناخته است؛ به عبارت ساده تر آن‌ها با انعقاد قرارداد نوعی مصونیت برای یکدیگر در استفاده از اختراعهای ائتلافی مقرر میکنند یا، توافق می نمایند که هر یک از آن‌ها مجوز بهره‌برداری از فناوری متعلق به خود را به‌طرف (های) دیگر قرارداد واگذار نمایند. (نوروزی شمس، ۱۳۸۶: ص. ۱۹۹)
- با توجه به تقسیم‌بندی سنتی ازلحاظ حقوق مدنی، ائتلاف را باید جز عقود معاملی دانست؛ چراکه هر یک از طرفین استفاده از حق اختراع خود را در ازایِ استفاده از حق اختراع دیگری فراهم می‌کند و به‌نوعی با تعارض منافع اطراف قرارداد روبرو هستیم و به همین جهت جز عقود مغابنهای هستند. اصل مغابنهای بودن عقود نیز این امر را تائید می‌کند. درعین‌حال می‌توان در طرف مقابل هم استدلال کرد که با توجه به معنای ائتلاف، اطراف قرارداد به دنبال همکاری مشترک و رسیدن به هدف مشترک خود هستند و شاید بتوان ازاین‌جهت آن را در زمره عقود مشارکتی دانست؛ چراکه ازاین‌جهت به فرجام رساندن یک فعالیت مشترک دنبال میشود.
دو) تحلیل اقتصادی
تحلیل اقتصادی به معنای این است که ازلحاظ اقتصادی ایجاد توافق ائتلافی چه تأثیر اقتصادی میتواند به دنبال داشته باشد؛ آیا باعث افزایش رفاه دارندگان اموال فکری رفاه مصرف‌کننده و درنهایت جامعه میشود؟ در اینجا، به تحلیل اقتصادی قراردادهای ائتلافی اختراع می‌پردازیم. در این بیان روش ما «هزینه- فایده» است.[20] باید توجه شود که این مبانی اقتصادی اساس تشکیل توافق ائتلافی را به خود اختصاصی میدهد و اگر این فواید اقتصادی نبود، تشکیل توافق ائتلافی بی‌معنا بود. (Shapiro, 2001: p. 124) در عین وجود تأثیرات مثبت اقتصادی، تشکیل توافق ائتلافی بعضی آثار منفی میتواند به دنبال داشته باشد. توافق ائتلافی درصورتی‌که محدودیت‌های حقوق رقابت، مالکیت فکری و حقوق بشری را رعایت نکنند، دارای اثر منفی اقتصادی باشند. در اینجا اگر صحبت از اثرات منفی اقتصادی ائتلاف اختراع می‌زنیم، مواردی است که به‌صورت مستقیم تابع محدودیت‌های فوق قرار نمی‌گیرد. با این اوصاف، این بخش را به دو قسمت تقسیم می‌کنیم، آثار منفی اقتصادی و آثار مثبت اقتصادی.
۱) آثار منفی اقتصادی توافق ائتلافی
اگرچه ایجاد ائتلاف اختراع از مهم‌ترین ابزارهایی است که میتواند همکاری مشترک میان دارندگان حق اختراع را فراهم آورد، این همکاری ممکن است با موانعی روبرو شود: خود فرایند ایجاد ائتلاف دارای هزینه معاملاتی است؛ همچنین کسانی که نتوانسته‌اند در ائتلاف شرکت کنند، به‌سختی میتوانند در بازار مرتبط در فناوریهای تحت ائتلاف، به رقابت بپردازند. با ایجاد ائتلاف شرکت‌کنندگان در ائتلاف ممکن است دارای قدرت بازاری شوند. همچنین توافق ائتلافی درصورتی‌که مانع اعضای ائتلاف ازآنجا فعالیتهای تحقیقاتی میشود، میتواند اثر منفی در این قبیل فعالیت‌ها داشته باشد. همچنین ممکن است به شکل گیری انحصار اطلاعاتی در بازار بینجامند. یک ائتلاف ممکن است وسیله‌ای برای پنهان کردن حق اختراعهای غیر معتبر شود. در زیر به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:
۱-۱- خطر کاهش فعالیتهای تحقیق و توسعه
ایجاد ائتلاف ممکن است باعث کاهش فعالیتهای «تحقیق و توسعه» در بین اعضا شود؛ چراکه درآمد ناشی از فعالیتهای تحقیق و توسعه بین اعضا تقسیم میشود و اعضا ممکن است تصمیم بگیرند که از نتیجه تلاش دیگران استفاده کنند (سواری مجانی[21]) (Lampe, 2012: p. 3) این امر باعث کاهش فعالیتهای تحقیقی بین اعضا میشود. پس اعطای مصونیت[22] به اعضای ائتلاف ممکن است این اثر را به دنبال داشته باشد، خصوصاً در حالتی که اختراعات آینده مورد ائتلاف قرار گیرند[23] به این طریق که انگیزه افراد را به فعالیت در ابداعات و ارتقای سطح رقابتی خود کم می‌کند و اعضا منتظر فعالیت دیگران میشوند.
در صورت نبود ائتلاف، افراد دارای انگیزه برای سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه هستند؛ چراکه ثبت یک اختراع برای آن‌ها این امکان را فراهم می‌آورد که نسبت به رقبای خود در آن بازار برتری یابند. اگر رقبا دسترسی تضمینی به اختراعات حال و آینده داشته باشند که عضوی در فعالیتهای تحقیقی خود دست میابد و عضو مذکور نیز همچنین دسترسی‌ای داشته باشد، این امر باعث کاهش انگیزه آن‌ها برای سرمایهگذاری در ابداعات میشود؛[24] (Andewelt, 1985: p. 617) زیرا یکی از اعضای ائتلاف از تلاش‌های خلاقانه آینده اعضای دیگر استفاده مجانی کند این امر در پرونده‌ای تائید شده است.(United States v. Mfrs. Aircraft Ass’n, Civ. No.72-1307, 1975.) معمولاً برای جلوگیری از این هزینه‌ها، حقوق رقابت، محدودیت‌هایی را قائل میشود.
۱-۲- خطر افزایش هزینههای ایجاد ائتلاف
مهم‌ترین این هزینه‌ها عبارت‌اند از: ۱- هزینه مذاکره: تشکیل یک ائتلاف، یک فرایند بلندمدت همراه با «هزینههای معاملاتی»[25] است؛ فرایند پیدا کردن اختراعهای ضروری و مرتبط و جلب رضایت دارندگان اختراع مبنی بردادن لیسانس خود فرایند پرهزینه‌ای (زمان و پول) است.
۲- اطلاعات نامتقارن: «اطلاعات نامتقارن» عاملی است که بیشترین سبب برهم خوردن معاملات میشود. در حقیقت افراد در بازار با فرض اطلاعات کامل نسبت به متغیرهای مختلف دست به انتخاب و عملکرد می‌زنند. اگر آن‌ها اطلاعات کافی در مورد هزینه‌ها و منافعِ همهی گزینه‌های طرف مقابل خود داشته باشند، بازار کارآمدترین تخصیص منابع را به ارمغان می‌آورد، درحالی‌که در بازار و در مذاکرات بین افراد آن اطلاعات کامل همیشه وجود ندارد. (باقری، ۱۳۹۰: ص. ۵۶-۵۸) وجود اطلاعات نامتقارن، بر اعتماد و تمایل افراد به پیوستن به ائتلاف تأثیر می‌گذارد. فرایند مذاکره در ایجاد یک ائتلاف دارای اطلاعات نامتقارن فراوان است: اطلاعات نامتقارن درباره ارزش انفرادی حق اختراع، یا هزینههای پیرامون ائتلاف و ساختار آن و درباره استراتژی آینده تحقیقی، ازاین‌دست هستند. (Lerner, 2007: p. 173)
البته باید گفت تا حدی این هزینه‌ها طبیعی است و لازمه تشکیل ائتلاف است و در برابر فایده‌ی آن، چندان مدنظر نمی‌آید، اما درهرحال باید جزء هزینه‌ها لحاظ میشود.
۲) آثار مثبت اقتصادی توافق ائتلافی
انعقاد قرارداد لیسانس باعث گردش ثروت و ارتقای فناوری میشود؛ (باقری و جعفری چالشتری، ۱۳۹۲: ص.۳۷۶) ائتلاف اختراع هم با افزایش گردش ثروت و کاهش تعداد معاملات، باعث رشد اقتصادی میشود.
در حقوق آمریکا و اتحادیه اروپا درزمینه توافق‌های مختلفی که بین فعالان بازار منعقد میشود، یک آیین‌نامه (راهنما) وجود دارد. نقاط مشترک دو آیین‌نامه در آمریکا و اتحادیه اروپا این است که آن‌ها به ائتلاف به‌طورکلی به عنوان یک سازوکاری که «دارای آثار مثبت» است، توجه میکنند و آن‌ها هر دو طرفدار ائتلاف‌هایی هستند که دارای حق اختراعهای «مکمل»[26] و یا «مسدودکننده»[27] هستند. (Gilbert, 2004: p. 13) ائتلاف اختراع باعث افزایش رقابت در بازار - از طریق یکپارچه کردن و توام کردن (ترکیب کردن) فناوریهای مکمل و کاهش هزینه معامله و از بین بردن «مسئله بازدارندگی» (موقعیت انسدادی) – که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم- و پرهیز از دعواهای پرهزینه نقض حق اختراع- میشود. (Janis, 2005: p. 6) به خاطر توجه به این عوامل است که گفته میشود کشور «آمریکا به علت سیاست‌های اقتصادی که برای حمایت از مخترعان فناوری کرده است، این کشور را تبدیل به بهترین کشور درزمینه فناوری تبدیل کرده است.» (Leaffer, 2010: p. 143) در این مجال به بررسی هر یک از این موارد می‌پردازیم. قبل از آن باید توجه داشت که ممکن است بعضی از این آثار با یکدیگر ارتباط داشته باشند، ولی جهت دسته بندی بهتر و ارائه جامع‌تر به‌صورت جدا بررسی میشوند.[28]
۲-۱- مدیریت انباشت حق اختراع
هدف سیستم حق اختراع، ارتقاء ابداعات و توسعه فناوری است؛ اما گاه این هدف با مانع روبرو میشود. «انباشت حق اختراع»[29] به معنای اعطای حق اختراع به ابتکاراتی است که همپوشانی دارند و این همپوشانی منجر به نقض اختراع دیگری در صورت استفاده مالک از حق اختراعش میشود. انباشت حق اختراع بیانگر شبکه‌ای فشرده از اختراع است و هنگامی اتفاق می‌افتد که چندین حق اختراع یک فناوری معینی را پوشش میدهد. مرز ناقص حقوق اموال فکری به شرکتهای متعدد این امکان را میدهد که به‌صورت متقابل در یک فناوری مشابه به‌صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه حق اختراعها یکدیگر را نقض کنند؛ که این امر، باعث جلوگیری از فعالیت هر یک از آن‌ها درزمینه آن فناوری میشود. (Lampe, 2012: p. 3) این اصطلاح اولین بار در پرونده (SCM Corp. v. Xerox Corp) در دهه ۱۹۷۰ میلادی به کار رفت. (Lavine, 2008: p. 606) چون تمایل برای فناوریهای جدیدتر وجود دارد، انگیزه برای ابداع و توسعه بیشتر و نتیجتاً اعطای حق اختراع زیاد میشود. (KIM, 2004: p. 233) علت آن، این است که هر مُحققی پیشرفت خود را مرهون تلاش اسلاف خود است؛ بنابراین، ذات سیستم حق اختراع است انباشت حق اختراع را به دنبال دارد. زمانی که به علت صدور حق اختراعهای متعدد، اختراعات به‌صورت «خرد و جزئی» درمی‌آیند، آن‌ها دارای مالکان متفاوتی هستند. (حاجی‌زاده، ۱۳۹۲: ص. ۳۰) انباشت حق اختراع سرمایهگذاری و برداشت و استفاده تجارتی از حق اختراع را با مشکل روبرو و انجام فعالیتهای تحقیقی را برای مخترعان محدود و نیز برای اشخاص ثالث دسترسی به اختراع را با مشکل روبرو می‌کند[30] و هزینه معاملات تجارتی را افزایش داده و باعث انباشته شدن حقالامتیاز شود[31] و ازآنجایی‌که ممکن است هزینه زیادی برای تولید اختراعات و ابداعات صرف شود، باعث کاهش ابداعات میشود. این امر بدین طریق صورت می‌گیرد که هرچقدر که حق اختراعهای بیشتری وجود باشد، تعداد مذاکرات بیشتری برای انعقاد قرارداد لیسانس نیاز است که هزینه و زمان زیادی جهت مدیریت، لازم است.
ایجاد توافق ائتلافی روشی مؤثری است که به‌وسیله فعالان بازار مورداستفاده قرار میگیرند تا بتوانند این مسئله را مدیریت کند؛ (Shapiro, 2001: p. 121) بدین طریق که ائتلاف که به شرکتهای فعال در بازار امکان ترکیب حق اختراعهای خود را (تحت یک شرکت منفرد) می‌دهند و اعضای ائتلاف میتوانند ترکیب اختراع، به اختراعهای یکدیگر دسترسی داشته و بدین طریق دیگر اختراعها مانع یکدیگر نخواهد شد.
۲-۲- حل مسئلهی کالاهای خصوصی
«مسئلهی کالاهای اشتراکی»[32] در سال ۱۹۶۳ توسط «گرت هاردین» مطرح شد. می‌گوید، تصور کنید مرتعی وجود دارد که همه افراد امکان استفاده از آن را دارند و هر یک سعی میکنند برای استفاده بیشتر از آن گله دام بیشتری بیاورند. برای مدتی مشکلی وجود نخواهد داشت، ولی سرانجام تعداد دامها بیشتر از ظرفیت زمین میشوند. اینجا است که این مسئله شکل می‌گیرد؛ زیرا بدون محدودیت اقدام به استفاده از مراتع میکنند. پس باید مالکیت خصوصی شود تا این کالاهای مشترک از بین نروند. حال با خصوصی شدن مالکیت‌ها تراژدی دیگری شکل می‌گیرد. در سال ۱۹۹۸ «مایکل هلر» تراژدی ناشی از مالکیت خصوصی و متعدد مطرح نمود که در نقطه مقابل تراژدی کالاهای اشتراکی است.
این مسئله حاکی از موقعیتی است که در آن یک منبع یا یک وسیله «کم مورداستفاده»[33] یا «مسئله عدم استفاده» قرار می‌گیرد. حقوق انحصاری اموال (فکری) باعث میشود که یک منبع (فناوری) به علت اهمال دارنده یا پایین بودن سطح علمی دارنده، یا وجود چندین دارنده حق اختراع کم مورداستفاده قرار گیردکه این امر ناشی از انباشت حق اختراع است. توافق ائتلافی برای حل «مالکیت‌های خرد و متعدد (مالکیت خصوصی)»[34] نقش بسیار مهمی را ایفا میکنند. درواقع هنگامی‌که دسترسی و استفاده از یک فناوری معین به‌وسیله وجود چندین حق اختراع با مانع روبرو شود، یک ائتلاف حق اختراع میتواند به عنوان یک راهکار مناسب برای خروج از این مشکل باشد. (Lavine, 2008, p. 611)
۲-۳- حذف مسئله توقف در تولید (بازدارندگی)
در صورت عدم انعقاد توافق ائتلافی فعالان بازار باید قراردادهای لیسانس مختلف را با هر یک از دارندگان حق اختراعهای مختلف منعقد کنند. (Lavine, 2008: p. 608) نتیجه اینکه این امر ممکن است باعث شود که فناوری جدید با «توقف» بیشتری به بازار وارد شود یا گاه تولید نشود. درواقع، در حالتی که ائتلافی وجود ندارد و لیسانس از طریق عادی خود منعقد میشود، یکی از دارندگان اختراع ممکن است از دادن لیسانس اختراع خود خودداری کند. «موقعیت‌های انسدادی» که مسئله توقف را به دنبال دارد، تعبیر دیگری از این وضعیت است. هنگامی‌که موقعیت انسدادی به علت انباشت اختراع یا خودداری از اعطای لیسانس به وجود می‌آید، در این صورت اعطای لیسانس یک حق اختراع ضروری (با توجه به قیمت معقول) وجود نخواهد داشت. برای مثل اگر یک دارنده حق اختراع بداند که او آخرین فناوری برای به راه‌اندازی یک فعالیت معین را در اختیار دارد، ممکن است حق الامتیاز بالایی دریافت کنند؛ چراکه او می‌داند ارزش قراردادهای لیسانس دیگری که منعقدشده است، همگی وابسته به دریافت و انعقاد آخرین قرارداد لیسانس (با او) است. ائتلاف میتواند «امتناع» که منجر به توقف میشود را کاهش، بدین طریق که حق اختراعهای ضروری برای راه‌اندازی یک فناوری معین را در یکجا گردآورد. (Jeanne, 2000: p. 10)
قانونگذار ما برای غلبه بر مشکل بازدارندگی راهکاری تعیین کرده که نوعی «لیسانس متقابل» است که شکل خاصی از ائتلاف می‌باشد. در جزء اول ماده ۱۷ قانون ثبت اختراعات می‌خوانیم «درصورتی‌که در یک گواهینامه اختراع ادعاشده باشد که بدون استفاده از یک اختراع ثبت‌شده‌ی قبلی قابل بهره‌برداری نیست...، اداره مالکیت صنعتی به درخواست مالکِ اختراعِ مؤخر پروانه بهره‌برداری از اختراع مقدم را...، بدون موافقت مالک آن، صادر می‌کند.» سپس در جزء دوم ماده بیان می‌دارد «درمواقعی که ... پروانه بهره‌برداری ... صادرشده باشد، اداره مالکیت صنعتی به درخواست مالکِ اختراعِ مقدم، پروانه بهره‌برداری از اختراع مؤخر را نیز بدون موافقت مالک آن صادر می‌کند.» نتیجه آنکه موضوعی که در این قسمت مقرر گردیده چیزی جز تشکیل «لیسانس متقابل» نیست؛ چراکه برای هریک از طرفین، استفاده از حق اختراع دیگری طبق قانون مجاز شده است، با این تفاوت که اگر طرفین با اراده و رضایت خود به توافق نرسند، اداره مالکیت صنعتی قهراً اقدام به صدور مجوز اجباری می‌کند. در این حالت انتقال حق اختراع مقدم و مؤخر همراه با یکدیگر خواهد بود. علت وجود چنین مسئلهای آن است که با افزایش تعداد اختراعها در یک حوزه، آن اختراعها ممکن است بایکدیگر همپوشانی داشته باشند، بهطوریکه یک اختراع (اختراع پایه) عملکرد اختراع دیگر (اختراع توسعه داده‌شده) را متوقف کند. در این حالت یکی از طرفین مجبور است با طرح دعوا و اخذ «لیسانس اجباری» به تولید آن کالا برسد که خود فرایندی طولانی است بهطوریکه تا کسب چنین مجوزی تولید متوقف میشود. لذا طرفین، قبل از طرح چنین مسائلی میتوانند، با انعقاد توافق ائتلاف از هزینههای طرح دعوا کاسته و به اقدام به تولید کنند.
۲-۴- کاهش هزینه معاملات بین دارندگان اختراع و لیسانس گیرندگان
توافق ائتلافی با امکان ارائه لیسانس بستهای (عرضه فناوریهای مکمل به‌صورت یکجا) باعث کاهش هزینه مبادله (کاهش قیمت تمام‌شده‌ی کالا) میشود؛ چراکه لیسانس گیرنده با یک سازمان مدیریتی برای تهیه همه اختراعهای موردنیاز خود روبرو هستند؛ توضیح آنکه انعقاد هر قراردادی مستلزم هزینه‌هایی است: از هزینه یافتن طرف قرارداد و مذاکرات اولیه تا الزام قضایی متخلف قراردادی؛ بدون ائتلاف، کسانی که به دنبال انعقاد قرارداد هستند، مجبورند به تکتک صاحبان حق اختراع مراجعه کنند و به آن‌ها حقالامتیاز بپردازند. (Hovenkamp, 2007, p197) در این حالت یک ائتلاف باعث میشود که مخترعان یک حقالامتیاز معین تعیین کنند که هزینهی همهی حق اختراعها را پوشش میدهد. درواقع وقتی ائتلاف وجود نداشته باشد، کسی که به این فناوری‌ها نیاز دارد، مجبور است با تکتک دارندگان این اختراع مذاکره کند و آن‌ها را ترغیب به انعقاد قرارداد با وی کند چراکه در غیر این صورت فناوری مذکور ایجاد نخواهد شد. علت این امر آن است که اقتصاددان‌ها می‌گویند که هزینه تولید یک کالا (مثل آلیاژِ برنج) که از چند محصول (روی و مس) تشکیل‌شده، هنگامی‌که به‌وسیله یک شرکت مادر تهیه شود، کمتر خواهد بود. (Nelson, 2007, p 540) ائتلاف نیز از طریق دیگری کاهش دعاوی باعث تقلیل هزینههای معاملاتی شود؛ زیرا اختلافات بین دارندگان اصولاً به‌راحتی حل نمیشوند. کاهش دعاوی باعث میشود زمان و هزینهی طرفین ذخیره شود و میتوانند تمرکز خود را بر انجام فعالیتهای تحقیقی قرار دهند. این امر خصوصاً برای شرکتهای کوچک مفید است؛ چراکه آن‌ها معمولاً تاب تحمل هزینههای این دعاوی را ندارند. (Crane, 2008, p 8)
۲-۵- امکان خرید یک‌دفعه‌ای و دسترسی به اختراع و صدور لیسانس متعدد
اصولاً لیسانس گیرندگان بالقوه تقاضای دسترسی به تعداد زیادی از حق اختراعهای متنوع در حوزه یک فناوری خاص، دارند؛ با ایجاد ائتلاف و ایجاد یک موجودیت منفرد که قابلیت اعطای لیسانس را برای تمام حق اختراعها ضروری را دارد، میتوانند با یک مذاکره به هدف خود برسد.[35]
ایجاد توافق ائتلافی باعث دسترسی اعضای یک ائتلاف ازیک‌طرف و لیسانس گیرندگان بالقوه از طرف دیگر به اختراعهای ضروری برای ایجاد یک فناوری میشود. (Guellec, 2004: p. 102) این امکان از طریق امکان خرید یک‌دفعه‌ای (یکجا)[36] و در قالب «یک عقد لیسانس» (عرضه فناوری به‌صورت مجموعه‌ای) صورت می‌گیرد. درواقع یک توافق ائتلافی برای اشخاص این امکان را فراهم می‌آورد تا به‌جای اینکه به‌صورت جداگانه از هر یک از دارندگان حق اختراع قرارداد لیسانس دریافت کنند همه حق اختراعهای ضروری برای به راه‌اندازی یک فناوری معین را در یک مکان معین گرد هم آورند. (Robert, 2001: p. 171) به همین جهت ائتلاف باعث تضمین دسترسی برابر و غیر تبعیض‌آمیز به همه لیسانس‌های اختراع میشود.
۲-۶- مبادله اطلاعات فنی و ارتقای فناوری
با توجه به اینکه موفقیت تجارتی در یک بازار رقابتی بسیار بستگی به دسترسی بهتر به اطلاعات دارد، (باقری، ۱۳۸۸: ص. ۴۳) ایجاد یک ائتلاف میتواند این امر را فراهم آورد. یکی از مهم‌ترین منافع ناشی از ایجاد ائتلاف مبادله اطلاعات ضروری در قالب قرادادهای اسرار تجاری و افزایش ارتقای فناوری است.[37] یک توافق ائتلافی میتواند باعث مبادلهاطلاعات فنی شود که از طریق سازوکار حق اختراع برای مبادله اطلاعات فنی میسر نخواهد بود؛ مبادله دانش فنی از طریق سازوکار ائتلاف باعث تسهیل استفاده مؤثر از منابع موجود درزمینه یک فناوری است؛ بنابراین ائتلاف یک منبعی ارزشمند از اطلاعات برای لیسانس گیرندگان و برای اعضای ائتلاف، بیشتر به ارمغان می‌آورد (Bekkers, 2006: p. 20) و سازوکاری مناسب را فراهم می‌آورد که اطلاعات ضروری در ارتباط با یک فناوری در بین اعضا براساس اصل حسن نیت و تشریک‌مساعی و همکاری مستمر مبادله شود. ازآنجاکه در این روش انتقال‌دهنده فناوری منافع خود را در همکاری بیشتر میبیند از ارائه اطلاعات لازم دریغ نمی‌کند. فناوری در چنین وضعیتی تا حدود چشمگیری تسهیم میشود. (رهبری، ۱۳۹۲: ص. ۴۶)
۲-۷- کاهش دعاوی نقض حق اختراع
در طول سال‌های اخیر با جهانی شدن، شاهد گسترش اعطای حق اختراع و افزایش چشم‌گیر حجم مرافعه‌های مربوط به حق اختراع (طرح دعاوی نقض اختراع و صدور دستور موقت از سوی دادگاه تا اتمام رسیدگی) در بین فعالان بازار بوده‌ایم. این امر باعث توقف ورود فناوری به بازار میشود. هنگامی‌که فعالان حوزه فناوری درزمینههای مشابه تحقیق یا فعالیت میکنند، ممکن است اختلافاتی در روند فرایند آن‌ها به وجود آید. معمولاً نتیجه این اختلافات را به‌سختی می‌توان پیش‌بینی کرد و هزینههای که برای حل این اختلافات از طریق دادخواهی وجود دارد، بسیار زیاد است. برای کاهش همه این اختلافات و هزینه‌ها، ایجاد ائتلاف و اتحاد درزمینه حق اختراع مورد اختلاف یک‌راه حل برتر است.[38] (Andewelt, 1985: p. 614) یک ائتلاف در حق اختراع میتواند ازاین‌جهت مفید باشد که باعث مصونیت از طرح دعوای نقض از سوی شرکت‌کنندگان در ائتلاف، «کنترل دعاوی» و کاهش آن‌ها، شود؛ چراکه دریافت‌کننده مصونیت در یک موقعیت مناسب برای توسعه اختراع قرار می‌گیرد.
در همین راستا، «سازمان تجارت فدرال» آمریکا حکمی صادر کرد که بر این ادعا استوار بود که ایجاد یک ائتلاف باعث از بین رفتن اختلافات در بین دو شرکت شده است. در دعوای بین دو شرکت (Summit و VISX) طرفین ادعاهای مختلفی نسبت به حقوق انحصاری در فناوری «PRK» (فناوری چشم‌پزشکی) داشتند. آن‌ها این اختلاف خود را با ایجاد ائتلاف رفع و از دعاوی مطرح‌شده، چشم‌پوشی کردند و براساس حق اختراعهای خود اقدام به تولید کردند.(Complaint, Summit Tech., Inc., v. F.T.C. Docket No. 9286, 1998)
۲-۸- افزایش فعالیتهای تحقیق و توسعه‌ای
ایجاد یک ائتلاف از طریق تثبیت ارزش کامل اختراع در بازار، باعث تشویق به سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه میشود. انگیزه برای سرمایهگذاری در فعالیتهای «تحقیق و توسعه‌ای» که برای ایجاد اختراعات جدید انجام میشوند، بستگی زیادی به ارزش حق اختراعهایی دارد که از سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه ناشی میشود. برای مثال اگر مبتکر بداند که اختراع او میتواند با اختراع مکمل از طریق ائتلاف ترکیب و باعث تولید بیشتر و کاراتر شود، انگیزه برای سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیقی افزایش می‌یابد. (Andewelt, 1985: p. 615) همچنین پیوستن به ائتلاف از این طریق میتواند در فعالیتهای تحقیق و توسعه تأثیر مثبت داشته باشد که با توجه به اینکه در بین اعضای ائتلاف تشریک‌مساعی و همکاری متقابل وجود دارد، آن‌ها از این طریق میتوانند توان ائتلاف را با افزایش این قبیل تحقیقات افزایش دهند؛ زیرا باعث دسترسی آسان‌تر به آن فناوری میشود. (Overwalle, 2009: p. 5) همچنین ائتلاف اختراع برای شرکتها این امکان را فراهم می‌آورد که رفتارهای خود را درزمینه لیسانس دادن اختراع هماهنگ کنند و در نتیجه بدین گونه توجه خود را به سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه افزایش دهند.
در این مجال، از دیگر مزایای توافق ائتلافی مسئله «توزیع ریسک» است. یک ائتلاف میتواند انگیزه برای انجام فعالیتهای تحقیقی بیشتر کند، بدین طریق که ریسکی را که در ارتباط با فعالیتهای تحقیق و توسعه‌ای وجود دارد را بین اعضا تقسیم کند. درواقع با ائتلاف کردن اختراعها، یک شرکت میتواند قسمت عمده‌ای از هزینههای مرتبط با فعالیتهای تحقیق و توسعه‌ای را پوشش دهد (Jeanne, 2000: p. 11) و بدین‌وسیله هزینههای صرفه‌جویی شده را به انجام فعالیتهای تحقیقی می‌پردازد.
جمع‌بندی و ملاحظات
با پیشرفت فناوری، استفاده از قراردادهای جدید در حوزه اختراع را مطرح میشود. قراردادهای ائتلافی، نوعی مدیریت جمعی اختراع است که دارندگان حق اختراع با انعقاد آن به دنبال اهداف حقوقی و اقتصادی هستند. در این قراردادها دو یا چند دارنده اختراع تصمیم میگیرند که بر اساس حق اختراعهای مشترک خود و با توجه به تشریک‌مساعی به تولید بپردازند یا اقدام به عرضه اختراع خود در قالب قرارداد لیسانس کنند. یک نهاد مدیریتی وجود دارد که به نمایندگی اقدام به لیسانس اختراع و نظارت به بهره‌برداری از اختراع می‌کند که با توجه به گستره فعالیت ائتلاف ممکن است یک «شرکت» مدیریتی جهت کنترل لیسانس اختراع تشکیل شود و لیسانس گیرندگان هم با او طرف معامله قرار میگیرند. لذا:
۱- یکی از ابزارهای بسیار مؤثر برای «تجاریسازی» اختراع- خصوصاً در اختراعهایی که «مکمل» یا «بازدارنده» هستند - استفاده از این توافق است. کشور ایران برای اینکه بتواند در بازارهای فناوری جلوهنمایی کند، باید بتواند از تمام ظرفیتهای حق اختراع استفاده کند. از ویژگیهای ائتلافها تسهیل انتقال فناوری است، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه که علیرغم وجود قابلیتهای بالقوه، ممکن است امکانات مالی کافی جهت تجاریسازی دستاوردهای علمی در اختیار محققین وجود نداشته باشد.
۲- استفاده از ائتلاف با توجه به شرایط فناوری کشور ضروری می‌نماید؛ برای مخترعان منافعی در جهت افزایش و توسعه فناوریهای خود و آماده شدن جهت رقابت در بازارهای جهانی و برای مصرف‌کنندگان کاهش هزینهی تولیدی را به دنبال دارد.
۳- مهم‌ترین مبنایی که توافق ائتلافی را توجیه می‌کند، مزایای اقتصادی است که توافق ائتلافی برای اعضای ائتلاف، لیسانس گیرندگان بالقوه و بالفعل، مصرف‌کننده و جامعه به ارمغان می‌آورد. با توجه به گسترش نیاز به فناوریهای جدید خصوصاً در کشورهای در حال پیشرفت، روز به روز ثبت اختراعات بیشتر شده و در حوزه‌های مختلف خصوصاً اختراعات دارویی، نرم‌افزار و علوم رایانه‌ای، قطعاً در آینده‌ای نه‌چندان دور صاحبان حق اختراع باید برای پیشرفت، اقدام به فعالیتهای مشترک در حوزه‌های فناوری میکنند؛ چراکه ممکن است بین حق اختراعهای مختلف نوعی همپوشانی اتفاق بیفتند و این امر باعث شود که با طرح دعوای نقض اختراع فناوری از توسعه بازبماند. با توجه به اینکه نمی‌توان مانع پیشرفت علم شد، کاراترین روش، ائتلاف دارندگان اختراع در آن حوزه‌ی فناوری است.
۴- اگرچه ممکن است توافق ائتلافی هزینههای داشته باشند (دافعه‌ها) (به‌عنوان‌مثال در جهت مصونیت برای فناوری‌هایی باشد که اساساً قابلیت قانونی برای ثبت به عنوان اختراع را ندارند که در این حالت لیسانس گیرنده مجبور به پرداخت حق الامتیازی میشود که در اصل آن اختراع اعتباری ندارد)، اما باید گفت که منافع آن‌ها بیشتر از مضراتی احتمالی آن است. به‌عنوان‌مثال با استفاده از تحلیل اقتصادی به این نتیجه رسیدیم که عرضه جمعی اختراعهای یک حوزه مشابه توسط یک نهاد مدیریتی، بسیار میتواند کاراتر از این باشد که لیسانس گیرنده مجبور شود اختراع خود را از افراد مختلف دریافت کند. پس درواقع ائتلاف اختراع این ضعف سیستم اختراع را برطرف می‌کند؛ و همین‌طور موارد دیگری که در طول مقاله به آن اشاره شد.
۵- ایران کشوری است درحال‌توسعه که در حوزه‌های مختلف در حال طی کردن پله‌های ترقی است. یکی از دلایلی که باعث پیشرفت کشورهای توسعه‌یافته مثل آمریکا، ژاپن و اتحادیه اروپا شده است، استفاده از ائتلافها بوده است و به همین جهت توانسته‌اند بازارهای فناوری را در اختیار خود درآورند و قبضه کنند. آموزه‌های دینی و اخلاقی ما هم همیشه بر همکاری و فعالیت مشترک تأکید داشته‌اند. به همین جهت محققان و مخترعان کشور ما میتوانند با ایجاد ائتلاف در حوزه یک فناوری، ضمن انجام تشریک‌مساعی، نه‌تنها بتوانند منافع خود را بهتر تأمین کنند بلکه باعث شوند که کشور ایران بتواند کالاهای فناورانه خود را در بازارهای بین‌المللی باکیفیت بهتر عرضه کند و بتوانیم سهم بیشتری از بازار در این زمینه را داشته باشیم
[1]. ثبت اختراع به روش اعلامی براساس ادعای مخترع صورت می‌گیرد. در این روش ادعای مخترع مقرون به صحت تلقی شده به‌شرط عدم سابقه ثبت، ادعای مخترع به ثبت می‌رسد. ورقه اختراع مزبور به‌هیچ‌وجه دلالت بر این نمی‌کند که تقاضاکننده مخترع واقعی می‌باشد. با عنایت به ماده ۳۶ روش ثبت اختراع در ایران روش اعلامی می‌باشد. در مقابل، در سیستم «تحقیقی» اگر ادعای مخترع مقرون به صحت تشخیص داده شد، نسبت به ثبت از تاریخ تقاضا و چنانچه ادعای مخترع صحت نداشته باشد نسبت به رد اختراع اقدام می‌گردد.
[2]. برای مطالعه بیشتر در مورد «تحلیل اقتصادی» و کارایی اقتصادی ر.ک.: ایرج بابایی، «مبانی نظری رویکرد تحلیل اقتصادی حقوق»، پژوهش حقوق و سیاست، شماره ۲۳، پاییز ۱۳۸۶.
[3]. Patent pool, packaging arrangement, pooling arrangements, Patent portfolio.
[4]. ائتلاف در لغت به معنای الفت گرفتن و پیوستگی است. (معین، ۱۳۸۷: ص. ۱۷۹) در اصطلاح عبارت است از اتحاد چند گروه برای وصول به هدف معین است.(جعفری لنگرودی، ۱۳۷۸: ص. ۵۹) در فرهنگ حقوقی «بلک لا» ائتلاف به عنوان اتحادی از افراد و مؤسسات و نهادها تعریف‌شده که منابع و سرمایه‌های خود را با همدیگر تسهیم میکنند تا بدین وسیله بتوانند فعالیت مشترک خود را ارتقا دهند. (Garner, 2004: p. 1198)
[5]. The collective management of intellectual property rights.
[6]. ماده یک قانون ثبت اختراعات، در تعریف اختراع را بیان داشتیم. حوزه قابلیت ثبت اختراع، حوزه اختراعاتی است که امکان دریافت ورقه اختراع را داشته و در نتیجه حمایت حق اختراع را به دست می‌آورد. (حبیا، ۱۳۸۳: ص. ۱۵۴) بر طبق بند ۱ ماده ۲۷ موافقت‌نامه تریپس« امکان اختراع برای هرگونه اختراعی اعم از محصول یا فرایند در تمام رشته‌های فناوری وجود دارد، مشروط به اینکه اختراعات تازه، متضمن مرحله ابتکاری و دارای کاربرد صنعتی باشند.» که در قانون ثبت اختراعات ما نیز درج گردیده است.
[7]. Assignment.
[8]. لیسانس (License) مجرایی برای اعطای حقوقی در عرصه اموال فکری است که طی آن دارنده فکری به شخص دیگری اجازه بهره برداری از تمام یا بخشی از حقوق فکری خود را مطابق شرایط معین و برای مدت معین و در قلمرو مشخص و با تحدیداتی واگذار می‌کند، بی‌آنکه به‌طور تبعی حق تعقیب و اقامه دعوا علیه لیسانس گیرنده را داشته باشد.
[9]. برای مطالعه بیشتر در زمینه تعریف این قراردادها رجوع کنید به: جعفری چالشتری، محمود، «مفهوم و اوصاف قرارداد مدیریت جمعی حق اختراع و تمییز آن از مفاهیم مشابه»، مجله حقوقی مجد، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۴.
[10]. نویسنده‌ای (رافونه، ۱۳۹۲: ص. ۲۹) در مورد ترجمه این واژه «تسهیلاتِ اشتراکیِ اختراع» برگزیده است، بااین‌حال، اگرچه ترجمه مذکور بیان‌کننده عمده هدف ائتلاف است، اما ماهیت آن را کاملاً مشخص نمی‌کند و به نظر می‌رسد که «توافقِ ائتلافی اختراع» ترجمه مناسب‌تری باشد، به‌این‌علت که بین دارندگان اختراع قرارداد استفاده از اختراعِ یکدیگر وجود دارد و به همین جهت بهتر می‌توان آثار آن با توجه به حقوق رقابت یا مالکیت فکری بررسی کرد؛ مضافاً اینکه باتوجه به مقالات انگلیسی مطالعه شده، ماهیت قراردادی بودن آن برجستهتر از دیگر ابعاد آن است.
[11]. تشبیه این نهاد حقوقی به «ائتلاف» (pool) برای اولین بار در صنعت نفت بود که بعضی از صاحبان چاه‌های سطحی دارای منافعی در چاه (pool) های زیرزمینی نفتی بودند. آن‌ها از طریق ایجاد یک چاه منفرد و تسهیم هزینههای اجرایی و درآمدهای کسب شده، منافع خود را افزایش داده و میزان تنش‌های موجود را کم کردند.
[12]. یعنی فقط شرکت‌کنندگان ائتلاف حق استفاده از فناوریهای تحت ائتلاف را دارند.
[13]. نه‌تنها اعضا بلکه اشخاص ثالث میتوانند از فناوریهای تحت ائتلاف استفاده کنند.
[14]. منظور از لیسانس گیرنده «بالقوه» همان«استفاده‌کنندگان احتمالی» است که اگر شخصی خواهان انعقاد قرارداد لیسانسی با ائتلاف باشد تا قبل از اینکه قراردادی با او منعقد شود، چون هنوز لیسانس گیرنده محسوب نمی‌شود، او را لیسانس گیرنده بالقوه نامیده‌ایم.
[15]. Cross-licensing.
[16]. در قرارداد «واگذاری» اختراع، صاحب آن حقوق خود را کلاً یا جزئاً به دیگر منتقل می‌کند و رابطه دارنده حق با موضوع مالکیت فکری قطع‌شده، درحالی‌که در ائتلاف، حقوق انحصاری، با قطع رابطه مالکیت به مدیریت ائتلاف منتقل نمی‌شود و مدیریت ائتلاف مطابق شرایط تعیین‌شده توسط او عمل می‌کند و همچنین حقوق انحصاری اعضا توسط ائتلاف به لیسانس گیرندگان منتقل نمی‌شود.
[17]. موارد زیر را نمی‌توان یک ائتلاف اختراع دانست: ۱) شرکت مدیریتی و اجرایی که برای ساخت یا عرضه کالاهایی بر اساس اموال فکریِ تعدادی از شرکتها، تشکیل‌شده‌اند. (Lerner, 2007: p. 731).۲) حالتی که شخصی از قبل حق اختراعی را دارد و با طرف مقابل پیمان می‌بندد که او اقدام به تجاریسازی اختراع خود کند. اگرچه می‌توان گفت که در این حالت نوعی شرکت ایجاد میشود (آورده مخترع حق اختراع و آورده طرف مقابل تعهد به توسعه آن است) اما ائتلاف نیست و در قالب «تحقیق و توسعه» قرار می گیرد.
[18]. «مجوز اجباری»، ابزاری برای محدود ساختن دامنه حقوق مالکیت فکری محسوب میشود و حمایت از منفعت عمومی و منع سوءاستفاده از حق به عنوان مبنای اعطای مجوز اجباری بهره‌برداری و محدودکننده حقوق مالکیت فکری مطرح می‌گردد. لیسانسی که به‌وسیله دارنده اختراع داده میشود، اختیاری و ارادی است و از مجوز بهره‌برداری اجباری متمایز است. ذینفع یک لیسانس اختیاری میتواند این حق را با اجازه‌ای که توسط مالک دارد، اعمال کند. این اجازه به‌طورکلی یک قراردادی است که قرارداد لیسانس نام دارد. در مقابل، ذینفع مجوز بهره‌برداری اجباری در ازای اجازه‌ای که توسط مقام دولتی به او داده میشود، از آن استفاده می‌کند.
[19]. در این بیان، عقد خارجی در برابر عقد داخلی قرار دارد: منظور از عقد خارجی، عقد است که ائتلاف با لیسانس گیرندگان منعقد میکنند؛ و عقد داخلی، عقد مبنایی تشکیل ائتلاف است که بین مؤسسان اولیه منعقد میشود. بدیهی است که امکان انعقاد عقد خارجی با توجه به توافق داخلی بین اعضا ممکن است.
[20]. هزینه عبارت است از نتیجه نامطلوبی که ایجاد میشود و یا نتیجه مطلوبی که از وقوع آن ممانعت به عمل می‌آید. سود نیز به نتیجه مطلوبی گفته میشود که ایجاد می‌گردد یا نتیجه نامطلوبی که از وقوع آن جلوگیری می شود.
[21]. Free Riding
[22]. درواقع با انعقاد قرارداد ائتلافی طرفین صریحاً یا ضمناً توافق میکنند که از طرح دعوای نقض حق اختراع علیه یکدیگر دوری کنند زیرا این امر اساس یک ائتلاف را تشکیل میدهد.
[23]. این مقرره قراردادی «شرط اعطای دوباره اختراع» (یا اعطای اختراع تکمیلی) نام دارد. شرط مذکور (Grant-back) توافقی است که بر اساس آن لیسانس گیرنده تعهد می‌کند که حق استفاده از بهبودها و توسعه‌هایی که لیسانس گیرنده نسبت به فناوری مذکور انجام داده است، (به‌صورت غیر انحصاری) به لیسانس دهنده واگذار کند. شرط فوق، اعضای را مجبور می‌کند که اختراعهای آینده خود را- که برای فعالیت ائتلاف ضروری به نظر می‌رسد- به «قیمت پایین» یا «رایگان» به ائتلاف لیسانس دهند.
[24]. این مقاله که به‌وسیله رئیس بخش مالکیت فکری و رقابت در وزارت دادگستری آمریکا نوشته‌شده است، با بررسی پرونده‌های مختلف و تحلیل اقتصادی قواعد حقوقی به این نتیجه رسید که استفاده از ائتلاف یک روش بسیاری کارا برای تجاریسازی، افزایش تأثیر مثبت رقابتی، تأمین منافع مصرف‌کننده می‌باشد.
[25]. Transaction costs.
[26]. «حق اختراع مکمل» (Complementary patent) آن است که در زمینه یک فناوری خاص در حوزه معین تکمیل‌کننده یکدیگر محسوب میشوند، از این حیث که استفاده از یکی، استفاده از دیگری را باارزش‌تر می‌کند. این اختراعها قابل‌رقابت نیستند و نمی‌توان به عنوان بدل و جایگزین یکدیگر استفاده شوند.
[27]. «حق اختراع مسدودکننده»(Blocking Patents) آن‌هایی هستند که عملکرد یک اختراع، فعالیت دیگر را ممنوع می‌کند و درعین‌حال ضرورتاً همهی راهکارهای ممکن برای تولید محصولی را پوشش نمی‌دهد. مثلاً اختراعی در جهت تولید یک فناوری خاص وجود دارد و مخترع دومی حق اختراعی را ثبت می‌کند که در توسعه اختراع اولی است، اما اختراع دوم از استفاده از این فناوری محروم میشود، مگر اینکه اجازه از دارنده اختراع اولی بگیرد. درواقع اگر توسعه یا تغییری در اختراعی که به‌وسیله دیگری ثبت‌شده انجام شود، درصورتی‌که اختراع جدید دارای شرایط قانونیِ ثبت اختراع باشد، می‌توان یک ورقه اختراع دریافت کند؛ اما هنگامی‌که مستحق دریافت یک ورقه حق اختراع شود، لزوماً مستحق تجاریسازی آن نخواهد بود. اگر استفاده تجارتی از اختراع شما، حق اختراعی که آن را توسعه داده‌اید (حق اختراع مادر) را نقض کند، شما نمی‌توانید حق اختراع خود را در آن فناوری مورداستفاده قرار دهید، مگر با اجازه صریح او.
[28]. به‌طورکلی مواردی که در زیر بیان میشود باعث کاهش قیمت تمام‌شده کالا برای مصرف‌کننده میشود. درواقع از ائتلاف می‌توان به عنوان سیاستی جهت کاهش قیمت تمام‌شده کالا دانست. منظور از آن تلاش همه ارکان زنجیره تأمین برای کاستن از هزینه نهایی تولید و یا توزیع همراه با حفظ کیفیت محصول است که به ارتقای توان رقابتی بنگاه‌ها در مواجهه با رقبای داخلی و خارجی کمک می‌کند. ر.ک.: (صادقی،۱۳۹۰: ص. ۹۱).
[29]. Patent thicket; Patent floods; Patent clusters.
[30]. در چند صنعت، «نیمه‌رساناها»، «فناوریهای زیستی»، «نرم‌افزار رایانه‌ای» و «اینترنت»، اختراعات دارویی و حوزه‌های ژنتیکی انباشت اختراع بیشتر است.
[31]. هر یک از صاحبان حق اختراع به‌صورت منفرد یک حق الامتیازی را بگیرند که در نظر آن‌ها معقول به نظر می‌رسد، اما من حیث یک هزینه زیادی را تحمیل می‌کند. موردی را فرض کنید که یک کشتی سعی در انتقال بار خود از نقطه (آ) به نقطه (ب) در طول یک رودخانه دارد که (n) ایستگاه مالیاتی در مسیر او است. استفاده‌کنندگان از یک فناوری (کشتی) با انباشت حق الامتیاز موجه میشوند؛ چراکه کشتی باید به تمام ایستگاههای فوق (دارندگان اختراع) مالیات بپردازد. نتیجه اینکه قیمت کالای فوق از حالتی که هر یک اطراف قرارداد (ایستگاه‌ها) در قیمت‌گذاری مشارکت کنند و یک قیمت معین، تعیین کنند، بیشتر میشود.
[32]. Tragedy of commons.
[33]. Underused.
[34]. معادل آن (Tragedy of the Anti-commons) می‌باشد؛ ترجمه تحت‌اللفظی آن یعنی، تراژدی ضد اشتراک که همان مالکیت خصوصی است، می‌باشد.
[35]. درواقع این مبنای اقتصادی که در ایجاد ائتلاف وجود دارد، یاد آورد تئوری‌های اقتصادی‌ای است که در حوزه «حقوق شرکتها» ارائه شده است. «پازنر» در توجیه اقتصادی ایجاد شرکت بیان داشته است که کسانی که دارای هدف مشترک هستند، به‌جای اینکه هر یک به‌صورت جداگانه اقدام به انجام معامله کنند و هر یک‌طرف معامله خود را بیابند و او را راضی به معامله کنند، با ایجاد شرکت و دادن نمایندگی به مدیران، آن‌ها این کارها را انجام می‌دهند و مدیر با انجام یک مذاکره و بجای همه، معامله می‌کند و به همین جهت هزینه معاملات کاهش می‌یابد.
[36]. One-stop shopping.
[37]. اسرار تجاری به عنوان اطلاعات ارزشمندی است که دارای ماهیت غیرمادی و معنوی است و در صورت رعایت شرایطی همچون محرمانگی و اتخاذ اقدامات معقول در جهت حفاظت از آن، موضوع حمایت یا عدم‌حمایت حقوقی قرار می‌گیرد.
[38]. هدف از ائتلاف فناوری ماشین‌های ریسندگی (۱۸۵۶)آن بود که بتوانند اختراعهای مربوط به این صنعت را بهتر مدیریت کنند و نیز از دعاوی نقض بین دارندگان حق اختراع کنترل کند. ازآنجایی‌که ائتلاف ایجاد شد و هزینههای طرح دعوا (که در غیر این صورت ممکن بود به ورشکستگی آن منجر شود) کاهش یافت، سازندگان شروع به تولید انبوه ماشین‌های ریسندگی کردند که قبلاً این تولید و سود انبوه سابقه نداشت. برای مثال تولید آن‌ها از ۲۵۰۰ ماشین به ۱۳۰۰۰ ماشین در سال ۱۸۶۰ افزایش یافت. آن‌ها توانستند اقدام به طراحی و تولید ماشین‌های ریسندگی براساس همکاری مشترک برای اولین بار برای مصارف خانگی کنند. (Thomson, 1987: p. 433)
)