
. مقدمه
ابداع اینترنت در دهه 1970 و عمومیشدن آن از دهه 1990 ، فضایی را به وجود آورده است که
اقشار مختلف جامعه انسانی میتوانند از آن بهرهمند شوند. در این میان، تجار نیز بهره خود را بردهاند و
با ایجاد بازارهای الکترونیکی از طریق تأسیس وبسایت برای فروش کالا و عرضه خدمات، می توانند
با هزینه و محدودیت کمتر و سرعت بیشتر به مخاطبانی از نقاط مختلف جهان که به شبکه اینترنت
متصل هستند، دسترسی داشته باشند؛ درحالیکه در حالت معمول، دسترسی به چنین مخاطبانی مستلزم
صرف هزینه قابل توجه، تأسیس نمایندگی یا شعبه و استفاده از پرسنل است. آنچه نیز این وبسایتها
را اداره میکند، یک هوش مصنوعی است که در نوشتههای حقوقی از آن، تعبیر به نماینده
الکترونیکی میکنند. استفاده از این ابزار هوشمند نیز امری منطقی است چرا که دارنده وبسایت
نمیتواند با تکتک مخاطبان از اقصینقاط جهان به مذاکره و معامله بنشیند، به ویژه اینکه ممکن است
صدها و حتی هزاران خریدار بهطور همزمان مشغول خرید در وبسایت باشند که طبیعتاً کار مذاکره و
معامله با همه آن ها خارج از توان انسانی خواهد بود. برای اجتناب از این تکرر، دارنده وبسایت
(فروشنده) اراده معاملاتی خود را در شرایط مختلف در قالب عملکرد هوش مصنوعی از قبل اعلام
میکند تا خریدار علاقهمند به تبعیت از آن، قرارداد موردنظر خود را منعقد کند. آنچه مهم است این
است که باید اعتبار حقوقی چنین معاملات الکترونیکی را تحلیل کرد و برای این منظور، توجه به مبانی
حقوق قراردادها نقش اساسی دارد. در هر سیستم حقوقی جهت انعقاد هر معامله معتبر، وجود اهلیت
قراردادی ازجمله شرایط اساسی است. همچنین وجود اراده (قصد و رضا) نیز یکی دیگر از شرایط
اساسی است. 1 این بدان معنی است که فقط شخص حقیقی 2 یا حقوقی 3 قادر است معامله الزامآور از
نظر قانون منعقد کند. بنابراین، چون نماینده الکترونیکی از نظر ماهیتشناسی فنی، یک نرمافزار
رایانهای است و لذا فاقد این اوصاف(اهلیت و اراده) است، جهت اعتباردهی به معاملات الکترونیکی
منعقدشده از طریق آن، دو راهکار وجود دارد:
الف) باید معتقد به عدم اعتبار قراردادهای منعقدش ده توسط نمایندگان الکترونیکی بو د.
نتیجه این اعتقاد برابر است با برچیدن بازارهای اینترنتی، امری که هم عملاً ممکن به نظر
نمیرسد و هم با سیاستهای کلی در هر کشوری از جمله ایران اسلامی مبنی بر توسعه تجارت
1. ماده 190 قانون مدنی ایران.
Human Beings, Natural Person, Physical Person. : 2 . در زبان انگلیسی این عبارات به کار میرود
3. در زبان انگلیسی این عبارات به کار میرود:
Legal Person, Juridical Persons, Moral Persons, Artificial Persons
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 65
الکترونیکی بهعنوان یکی از رو شهای تجارت نوین مغایر اس ت. به قول یکی از قضات
ما اینجا هستیم تا چرخهای تجارت را روغنکاری کنیم نه اینکه چوب لای » : عالیرتبه انگلیسی
؛1« چرخ تجارت بگذاریم
ب) باید نقش نماینده الکترونیکی ر ا از نظر حقوق ی به نحوی توجیه کرد که به اعتبار
قراردادهای منعقدشده خللی وارد نشود. در این خصوص، چند دیدگاه قابل ارائه اس ت. یک
دیدگاه این است که باید نماینده الکترونیکی را صرفاً بهعنوان یک ابزار ارتباطی بین ط رفین
دانست و نقش آن را تا حد یک ابزار ارتباطی الکترونیکی ساده مانند تلفن پایین آورد و معتقد
به نقش ابزارگونه نماینده الکترونیکی شد و نه بیشتر. دیدگاه دیگر این است ک ه با توجه به
ماهیت فنی نماینده الکترونیکی که ذاتاً از داشتن شخصیت حقیق ی محروم اس ت، لاجرم بای د
شخصیت حقوقی به آن بخشید، چرا ک ه در حال حاض ر، نمایندگان الکترونیک ی فقط نقشی
ابزارگونه مانند تلفن و نمابر ندارند بلکه دارای این توانمندی نیز هستند که از خود خلاقیت
نشان دهند. 2 دیدگاه دیگر این است که تحت حقوق نمایندگی، نماینده الکترونیکی را نماینده
شخص استفادهکننده یا کاربر آن دانست. در هریک از این رویکردها باید به نکته دیگری نیز
توجه نمود و آن این است که در انعقاد قرارداد الکترونیکی از طریق نماینده الکترونیکی،
بهکارگیرندة آن (دارنده وبسایت یا بازار الکترونیک ی) از انعقاد قرارداد خبر ندارد، لذا در
ظاهر، قصد و رضای وی برای ت کتک قراردادهای الکترونیکیِ منعقدشده اعلام و احراز
نمیشود، که این ضرورت نیز باید در راستای اعتباردهی به قراردادهای الکترونیکی منعقدشده
از طریق وبسایتها احراز شود.
از بین دو دیدگاه کلی فوق، دیدگاه اول قابل رد است. علاوهبر آثار منفی چنین اعتقادی و نیز
مغایرت آن با روح اسناد بالادستی و قوانین موضوعه در حوزه تجارت الکترونیکی، امکان
اعتباربخشی حقوقی به قراردادهای الکترونیکی منعقدشده از طریق و بسای تها از لاب هلای آرای
قضایی و نیز قواعد تجارت الکترونیکی ازجمله قانون تجارت الکترونیکی ایران مصوب 1382 میسر
است. به همین دلیل، در راستای تکیه بر دیدگاه دوم، ابتدا صرفنظر از دیگر دیدگاهها و تحلی لها،
جایگاه نماینده الکترونیکی در حقوق سنتی ایران مورد تحلیل قرار م یگیرد و سپس دیدگاه قانون
1. Lord Goff in Commercial Contracts and the Commercial Court (1984) LMCLQ 382,
391.
2. Tom, A. and R. Widdison, Can Computers Make Contracts?, Harvard Journal of Law
& Technology, 1996, 9(1)., P.25.
66
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
تجارت الکترونیکی ایران بررسی میشود تا میزان انطباق آن با مبانی سنتی ارزیابی شود. نهایتاً، دیگر
نظریهها ارائه و نقد میشود تا قوت نتیجه حاصل از دیدگاه حقوق ایران در قیاس با دیگر نظری هها
ارزیابی شود. با ذکر این واقعیت که فضای مجازی، دنیای بیمرز است، تنها با چند کلیک میتوان با
یک تاجر خارجی وارد قرارداد شد. لذا ضرورت دارد در روند بحث، هر جا که مقتضی باشد از
دیدگاه نویسندگان دیگر سیستم های حقوقی نیز بهره برد. اتخاذ چنین روشی برای ارائه یک دیدگاه
جامع و قابل دفاع در سیستمهای حقوقی مختلف ضرورت دارد.
2. تحلیل جایگاه نماینده الکترونیکی در حقوق ایران
1-2 . نماینده الکترونیکی در بستر حقوق نمایندگی
در حقوق ایران، حقوق نمایندگی برخلاف حقوق انگلیس و آمریکا تحت عنوان مستقلی مطرح
نشده و قواعد آن عمدتاً از لابهلای قواعد عمومی قراردادها و نیز مقررات حاکم بر وکالت در قانون
مدنی و دلالی و عاملی و حقالعملکاری در قانون تجارت استخراج شده اس ت. ازجمله این قواعد
این است که هر شخصی تنها با اراده خود ملزم به قرارداد میشو د. اصل نسب یبودن قراردادها نیز
مب  ین این مطلب است. در یک تعبیر ساده، وقتی شخص (ال ف) با شخص (ب) قراردادی منعقد
میکند، این قرارداد در رابطه بین (ال ف) و (ب) و قائ ممق ام قانونی آ نها معتبر است و در حق
اشخاص ثالث مؤثر نیست. 1 لکن اراده میتواند یا ب هطور مستقیم در آفرینش تعهدات قراردادی
اثرگذار باشد، مانند موردی که شخص برای خود قراردادی را منعقد میکند یا بهطور غیرمستقیم با
تفویض امر انعقاد قرارداد به دیگری، اثر حقوقی ایجاد کند، مانند موردی که فرد (ال ف) از جانب
فرد (ب) با فرد (ج) وارد قرارداد میشود که در این صورت آثار حقوقی حاصله بر فرد (ب) جاری
خواهد شد. چنین رابطهای را نمایندگی و عامل مستقیم را نماینده مینامند. 2
آنچه از جهت تحلیل نقش نماینده الکترونیکی در انعقاد قر اردادهای الکترونیکی حائز
اهمیت است این است که نماینده باید شخص دارای اراده باشد و الا نمیتواند از جانب شخص
دیگری بهعنوان نماینده عمل کند. دلیل این امر نیز روشن است. ابتدا باید شخص، دارای اراده
باشد تا بتواند عمل نمایندگی را قبول کند چرا که خود نمایندگی یک عمل حقوقی است که
پس از تشکیل معتبر، اثرگذار م یشود و بعد، ازآنجای یکه نماینده در چهارچوب قرارداد
1. ماده 231 قانون مدنی. باید اشاره کرد که موارد استثنایی نیز وجود دارد مانند تعهد به سود ثالث، که از دایره بحث خارج است.
. 2. کاتوزیان، ناصر.( 1388 ). قواعد عمومی قراردادها. جلد دوم، شرکت سهامی انتشار، ص 63
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 67
نمایندگی انشاکننده عمل حقوقی با ثالث است، باید به مانند هر انشاکنندهای شرایط لازم برای
انشا را داشته باشد تا آثار حقوقی معتبری ایجاد کن د. در حقوق کشورهای دیگر نیز مانند
انگلستان و آمریکا همین قواعد جاری است. 1
با توضیح فوق، نم یتوان نماینده الکترونیکی را نسخه الکترونیکی نماینده در فضای
فیزیکی دانست چرا که ماهیت نماینده الکترونیکی، یک نرمافزار رایانهای است که توسط یک
برنامهنویس رایان های و در چارچوب خواس ت سفار شدهنده آن، که در این بحث دارنده
وبسایت است، نوشته شده است. بدیهی است که نرمافزار رایانهای نه شخص است و نه دارای
اراده. لذا با توجه به اینکه واسطه بین متعاملین یا باید شخص باشد یا ابزار، و نماینده
الکترونیکی نمیتواند شخص باشد، باید قائل به این شد که نماینده الکترونیکی ابزار ارتباطی
نماینده الکترونیکی نام بر د. علاو هبر « نظریه ابزاری » بین طرفین است. از این دیدگاه میتوان به
این، وقتی نماینده الکترونیکی، نسخه الکترونیکی نماینده فیزیکی نیست، ب هکاربردن اصطلاح
نماینده الکترونیکی غیرمنطبق با ماهیت عملکردی آن خواهد بود. به همین جهت، برای تبیین
الکترونیکی، اصطلاح رسایی است. در این نظریه، فرض بر « ابزار » یا « واسطه » ، دقیق ماهیت آن
این است که تمام افعال نماینده الکترونیکی مستقیماً از شخصی که هدایت آن را در اختیار دارد
یا از آن استفاده میکند، صادر میشود و در این میان، نماینده الکترونیکی تنه ا ب هعنوان ابزار
ارتباطی بین طرفین عمل میکند مانند ارتباط از طریق تلفن که عملکرد آن بیش از یک وسیله
ارتباطی نیست. نتیجه اینکه دیگر نمیتوان ادعا کرد که در انعقاد قرارداد الکترونیکی از طریق
نماینده الکترونیکی، نماینده بهعنوان عامل مؤثری در کنار طرفین در انشای قرارداد منعقدشده
نقش دارد، همان گونه که در انعقاد قرارداد از طریق تلفن نمیتوان گفت که قرارداد را تلفن
منعقد کرده است. این دیدگاه در برخی از قوانین موضوعه در حوزه تجارت الکترونیکی مانند
آمریکا 2 نیز پذیرفته شده است. با پذیرش این نظریه، همه تعهدات قراردادی بر دوش UCITA
دارنده وبسایت که از نماینده الکترونیکی بهره م یبرد، خواهد بو د. حتی آثار اشتباهات و
خطاهایی که در جریان استفاده از نماینده الکترونیکی و عملکرد مستقل آن به وجود میآید نیز
1. Furmston, M., Cheshire, Fifoot & Furmston's Law of Contract, 16th
ed., 2012, Oxford University Press, PP. 597-618; Treitel, G., The Law of
Contract, 13th ed, 2011, Sweet & Maxwell, P. 752; Chitty, J., Chitty on
Contracts, Specific Contracts, 29th ed., Vol. 2, 2004, London: Sweet &
Maxwell; Restatement (Second) of Agency (1958).
2. Uniform Computer Information Transactions Act 1999.
68
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
بر عهده وی خواهد بود چرا که اعَمال آن ب ه عنوان اعَمال اصیل فرض م یشو د 1 و نماینده
الکترونیکی صرفاً یک ابزار است، منتها هوشمند، نه دارای شخصی ت 2 که بتوان خود آن را
مسئول دانست. اگر چنین نباشد بهکارگیرنده نماینده الکترونیکی م یتواند به هر دلیلی مانند
اشتباه نماینده الکترونیکی، از ایفای تعهدات ناشی از قراردادهایی که نماینده الکترونیکی بسته
است، سرباز زند. این موضوع موجب میشود که استفادهکننده از نماینده الکترونیک ی، نظارت
دقیق و مستمری بر عملکرد صحیح آن داشته باشد.
برای تکمیل بحث، این سؤال مطرح است که اگر نماینده الکترونیکی صرفاً یک ابزار
الکترونیکی بین طرفین است، تلاقی ارادههای متعاملین برای انعقاد قرارداد الکترونیکی معتبر از
طریق وبسایتها چگونه محقق میشود؟ اراده خریدار با ورود در و بسایت، طی مراحل
تعبیهشده برای سفارش، امضای الکترونیکی قرارداد که معمولاً با گذاشتن علامت در ذیل بخش
شرایط و ضوابط فروش به معنی اعلام موافقت با آنها و تأیید نهایی سفارش ابراز می شود. اراده
فروشنده یعنی دارنده وبسایت نیز از طریق نماینده الکترونیکی اعلام میشود. برای یافتن مستند
عقد محقق میشود به قصد انشاء، به شرط » : قانونی، میتوان به ماده 191 قانون مدنی توسل کرد
راهاندازی وبسایت برای فروش کالا و عرضه .« مقرونبودن به چیزی که دلالت بر قصد کند
خدمات و طراحی مراحل فروش به معنی ابراز قصد انشاء برای فروش است. ابراز قصد به طرق
سنتی با الفاظ، رفتار و اشاره و با استفاده از ابزارهایی مانند تلفن و نامه پستی و نمابر و ت لکس
محقق میشد که در فضای معاملات اینترنتی فعلی از طریق چت و ایمیل و نماینده الکترونیکی
صورت میگیرد. لذا تلاقی ارادهها در انعقاد قرارداد از طریق وبسایتها محرز است.
2-2 . رویکرد قانون تجارت الکترونیکی ایران 1382
در خصوص دیدگاه قانون تجارت الکترونیکی ایران در رابطه با وضعیت حقوقی نمایندگان
الکترونیکی، دو رویکرد قابل استنباط است و درمجموع میتوان گفت که دیدگاه این قانون در
خصوص وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی مبهم است. دیدگاه اول از تمایل این قانون به
1. Lerouge, J.-F., The Use of Electronic Agents Questioned under Contractual Law:
Suggested Solutions on a European and American Level, The John Marshall Journal of
Computer & Information Law, 2000, XVIII (2); Weitzenboeck, E.M., Electronic Agents
and the Formation of Contract, International Journal of Law and Information
Technology, 2001, 9(3).
2. تنها شخص (حقیقی و حقوقی) میتواند دارای حق و تکلیف باشد.
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 69
شخصیتدهی به نماینده الکترونیکی حکایت دارد؛ با این توض یح که بند (م) ماده 2 در
شخص اعم است از شخص حقیقی و حقوقی و یا » : خصوص تعریف شخص اشعار میدارد
اقسام شخص در حقوق سنتی مشخص اس ت: حقیقی و .« سیستمهای رایانهای تحت کنترل آنان
سیستمهای رایان های تحت کنترل » حقوقی. لکن در این تعریف، نوع سومی از شخص با عنوان
معرفی شده است که در نگاه اول، ابداع جدیدی توسط قانون « شخص حقیقی یا حقوقی
تجارت الکترونیکی است. لکن با توجه به تعریف سیستم رایانهای در بند (و) ماده 2 که اشعار
هر نوع دستگاه یا مجموعهای از دستگا ههای متصل سخ تافزار ی- » : میدارد سیستم رایانهای
این ،« نرمافزاری است که از طریق اجرای برنامههای پردازش خودکار داد هپیام عمل م یکن د
سؤال مطرح می شود که آیا میتوان یک دستگاه رایانهای را که نماینده الکترونیکی م یتواند
بخشی از آن باشد، دارای شخصیت دانست و حق و تکلیف بر آن بار کرد؟ پاسخ ب هوضوح
منفی است و لذا بهجای ابداع باید از بدعت منفی توسط قانون تجارت الکترونیکی سخن گفت.
نتیجه اینکه این قانون تمایل به شخصیتبخشی به نماینده الکترونیکی دارد که قابل دفاع نیست
و در ادامه در نقد نظریهها در این باب بهطور مفصل سخن خواهد رفت. پیشنهاد این است که
تعریف شخص، مورد بازنگری واقع شود تا با مبانی سنتی تعارض پیدا نکند.
دیدگاه دوم قانون در خصوص نماینده الکترونیکی دچار ابهام است. بند (ب) ماده 18 این
در موارد زیر، داد هپیام منسوب به » : قانون در بحث از قواعد انتساب دادهپیام مقرر کرده است
اصلساز است: ... ب) اگر بهوسیله سیستم اطلاعاتی برنامهریزیشده یا تصدی خودکار از جانب
سیستمی » با توجه به تعریف سیستم اطلاعاتی در بند (ز) ماده 2 که آن را .« اصلساز ارسال شود
میداند و یکی از مصادیق آن میتواند « برای تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش دادهپیام
نماینده الکترونیکی باشد، هرچند که امکان انعقاد قرارداد از طریق نماینده الکترونیکی نیز اعتبار
آن را میرساند، همچنان روشن نیست که نقش خود نماینده الکترونیکی در این میان چیس ت.
آیا به نمایندگی از دارنده وبسایت به انعقاد قرارداد الکترونیکی مبادرت می ورزد یا ب هعنوان
ابزار ارتباطی بین طرفین عمل میکند، که در هر دو صورت، آثار حقوقی به دارنده و بسایت
منتسب خواهد شد. با درکنارهمقراردادن دو دیدگاه فوق، میتوان به این نتیجه رسید که قانون
تجارت الکترونیکی ایران، دیدگاه روشنی در خصوص وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در
انعقاد قرارداد از طریق وبسایتها ندارد. لذا پیشنهاد این است که این قانون در بازنگر یهای
آتی بهصراحت به این موضوع پرداخته و رفع تحیر کند. بااینحال، با توجه به ماده 4 این قانون
70
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
که موارد سکوت یا ابهام را به سایر قوانین موضوعه ارجاع داده است، میتوان با تحلیل انجا م
شده در بحث حقوق سنتی قسمت قبل، معتقد به نظریه ابزاری نماینده الکترونیکی بود.
3. نقد نظرات ارائهشده در تحلیل ماهیت عملکرد نماینده الکترونیکی
در این بخش، شماری از نظراتی که در ارتباط با نقش نماینده الکترونیکی ارائه شده است
مورد بررسی قرار میگیرد. با ذکر این نکته که برخی از آنها بهط ور مستقیم به بررسی نقش
حقوقی نماینده الکترونیکی م یپردازند و برخی دیگر در صدد هستند ب هنحوی اعتبار
قراردادهای الکترونیکی منعقدشده توسط نمایندگان الکترونیکی را تحلیل و توجیه کنند، بدون
اینکه بهطور مستقیم به تحلیل نقش حقوقی نماینده الکترونیکی نظر داشته باشند. درهرحال، باید
نتیجهگیری قسمت قبل یعنی نقش ابزاری نماینده الکترونیکی را در ذهن داشت.
1-3 . مسامحه در شرط اختصاصیبودن قصد برای هر قرارداد
برخی به مسئله از دیدگاه نحوه احراز قصد در انعقاد قرارداد از طریق نمایندگان الکترونیکی
پرداختهاند و بر این عقیده هستند که برای تجویز اعتبار قراردادهای منعقدشده توسط نمایندگان
الکترونیکی، دادگاه بهجای اینکه در هر قرارداد به دنبال ایجاب و قبول خاص برای آن قرارداد
باشد و بخواهد قصد و رضای طرفین را بهطور خاص برای آن قرارداد احراز کن د، باید در این
شرط مسامحه کند و با احراز قصد کلی بهکارگیرنده آن، قرارداد را صحیح بداند. 1
این دیدگاه، امکان انعقاد قرارداد از طریق نماینده الکترونیکی را تجویز میکند و به نحوه
احراز قصد و رضای دارنده وبسایت در هر قرارداد الکترونیکی توجه دار د. اما در خصوص
جایگاه حقوقی نماینده الکترونیکی در انعق اد قرارداد از طریق و بسای تها که اساس ا فاقد
قصد است و تنها براساس یک سری دادههای از پیشنوشتهشده توسط برنامهنویس رایانه عمل
میکند، نظری ندارد. بااینحال، هرچند از چنین اعتقادی، ابزاری بود ن نمایندگان الکترونیکی
احساس میشود که قصد و رضای دارنده وبسایت را ب هطور کلی به عموم اعلام م یکن د
لکن شرط مسامحه در احراز قصد و رضای خاص برای هر قرارداد، حداقل با این ادبیات،
قابل ایراد است چرا که مبانی حقوق سنتی، احراز قصد و رضا را برای هر قرارداد ب هطور
خاص لازم میداند. لذا به نظر میرسد که اعتقاد به تسامح و کنارگذاشتن مبانی حقوق سنتی
1. Ibid, PP. 43-44.
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 71
درصورتیکه را هح لهای دیگری قابل ارائه است و در ادامه بررسی خواهد شد، اعتقاد
محکمی نیست.
2-3 . نظریه ایجاب یکجانبه
برخی به عملکرد نماینده الکترونیکی توجه نکرده، بلکه به ماهیت عرضه کالا در
وب سایت ها نظر دارند و از این رهگذر، نقش نماینده الکترونیکی را تحلیل م یکنن د. در این
نظریه ایجاب از طرف فروشنده به عموم انجام می شو د(در فضای معاملات اینترنت ی منظور از
عموم، کل دنیا است) و هر شخص که شرایط مقرر در ایجاب را قبول کند و این قبولکردن با
ارسال سفارش طی مراحل طراحیشده در وب سایت صورت می گیرد، قرارداد منعقد م یشو د.
بحث از چنین قراردادهایی در فضای الکترونیکی موضوع جدیدی نیست. درمورد دستگاه ارائه
گفته Thornton v. Shoe Lane Parking Ltd بلیط در جلوی پارکینگها در پرونده انگلیسی 1
شده است که وقتی دارنده دستگاه، برای دریافت پول آن را بیرون م یگ ذارد، ایجاب انجام
می شود. قبول نیز زمانی محقق م یشود که خریدا ر (پار ککننده ماشی ن) پول را در محل
تعبیهشده برای دریافت بلیط میاندازد. شروط حاکم بر قرارداد نیز آ نهایی اس ت که بر روی
دستگاه نوشته شده یا روی تابلویی که در کنار آن نصب شده، درج شده است. اگر این فرآیند
به فضای عملکردی نمایندگان الکترونیکی تعمیم داده شود، اعتبار حقوقی قراردادهای
الکترونیکی منعقدشده توسط نمایندگان الکترونیکی اثبات می شود. نماینده الکترونیکی، شرایط
از قبل مقررشده از سوی دارنده وب سایت را نشان می دهد و مخاطب با قبول آن ه ا قرارداد را
منعقد می کند. در این حالت نماینده الکترونیکی مانند یک ابزار سا دة ارتباطی عمل م یکن د.
همچنین، همانگونه که در انعقاد قرارداد از طریق دستگاه خرید، فروشنده رضایت خود را به
تکتک قراردادهای منعقدشده اعلام نمی کند و حتی از تکتک قراردادها نیز اطلاعی ندارد و
بلکه یک ایجاب عمو می انجام م ی دهد، به همین ترتیب انعقاد قرارداد از طریق نماینده
الکترونیکی وب سایت ها قابل تحلیل است.
بااینحال، نظریه ایجاب یکطرفه، تنها درموردی قابل دفاع به نظر میرسد که همه شرایط و
ضوابط ایجاب از قبل اعلام شده باشد و نماینده الکترونیکی تنها در این میان، نقش ارائه شروط
و هدایت خریدار تا مراحل پایانی قرارداد را بر عهده داشته باشد که در این صورت ب هعنوان
1. [1971] 2 QB 163
72
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
ابزار ساده ارتباطی عمل خواهد نمود. این همان نتیجهای است که طبق حقوق ایران حاصل ش د.
منتها این دیدگاه هم جامع نیست به این دلیل که عرضه کالا در تمام وب سایت ها بهمنزله ایجاب
نیست تا این نظریه قابل اعمال باشد. ماهیت آنچه در اغلب وب سایت ها عرضه می شود، دعوت
به معامله است نه ایجاب. ایجاب از طرف خریدار انجام می شود و مجدداً قبول سفارش و انعقاد
قرارداد از طرف دارنده وب سایت اعلام می شود. این ادعا ب ا بررس ی بخش شرایط و ضوابط
فروش وب سایت ها نیز قابل اثبات است. مثلاً در وب سایت معروف آمازون، 1 قبول وقتی محقق
می شود که خریدار پس از ارسال سفارش، ایمیلی مبنی ب ر بست هبندی و ارسال کالا از طرف
وب سایت دریافت می کند. روشن است که کارکنان وب سایت که انسان هستن د، سفارش را
دریافت، کالا را بستهبندی و ایمیل را ارسال می کنند. یعنی قرارداد نهایتاً با اعلام قبولی سفارش
توسط کارکنان شرکت آمازون منعقد می شود. در این صورت، نقش نماینده الکترونیکی تنها
کمک به خریدار در انجام ایجاب است. این بدان معنی است که در انعقاد قرارد اد، نماینده
الکترونیکی نقش مؤثر و مستقل ندارد و تنها ابزاری الکترونیکی استکه برای دریافت ایجاب
از مخاطبین طراحی شده است. البته درصورتیکه عرضه کالا در وب سایت، ایجاب محسوب
شود، نظریه ایجاب یکطرفه درست مینماید، که در این صورت باز هم نقش ابزار را دارد
مانند همان پرونده انگلیسی مربوط به دستگاه فروش بلیط جلوی پارکینگ؛ هرچند برخی برای
رد حکومت نظریه ایجاب یکطرفه در این حالت نیز استدلال کردهاند. 2 درموردی که ایجاب
از طرف دارنده وب سایت انجام شود، نماینده الکترونیکی نیز در تعیین مفاد آن نقش دارد و
نمی توان با آن به مانن د ایجاب ی کطرفه از سوی دارند ه برخورد کر د چرا که در اغلب
وب سایت ها شرایط و ضوابط قرارداد از قبل اعلام نمی شود بلکه بسته به عوامل مختلفی مانند
بهای کالا، هزینههای ارسال کالا، مالیات فروش، محل استقرار خریدار و حتی در برخی از
موارد به سابقه خرید خریدار از آن وب سایت که ممکن است تخفیف نیز مقرر شود، بستگی
دارد. یعنی برخلاف مورد دستگاه پارکینگ که شامل یک ایجاب با محت وای ثابت اس ت، در
اینگونه موارد، محتوای ایجاب ممکن است بسته به شرایط خریدار با ابتکار نماینده الکترونیکی
تعیین شود. باای نحال، این استد لال درست به نظر نم یرسد، چرا که تصمیمات نماینده
1. Amazon.co.uk
2 . Chopra, S. and L. White, Artificial Agents and the Contracting Problem: A Solution
via an Agency Analysis, , University of Illinois Journal of Law Technology & Policy,
2009, P. 20.
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 73
الکترونیکی حتی در این موارد پیچیده نیز از یک مبنا پیروی م یکند که از قبل توسط اصی ل
(دارنده وب سایت) مقرر شده است و درحقیقت بازتاب اراده وی در حالات مختلف اس ت. ب ه
عبارت دیگر، بهجای اینکه چند دستگاه ماشین پارکینگ تعبیه شود که هرکدام با شرایطی
ایجاب کنند، همه این شرایط بهتنهایی در یک نماینده الکترونیکی جمع شده است.
3-3 . اتخاذ دیدگاه عینی در توجیه قصد انعقاد قرارداد
در سیستمهای حقوقی کامنلا مانند انگلستان، برای احراز قصد انعقاد قرارداد، دیدگاه عینی 1
پذیرفته شده است. بهموجب این معیار اگر یک فرد متعارف، از گفتار و رفتار طرف قرارداد، التزام
بفهمد، صرفنظر از اینکه قصد باطنی او چه باشد، برای انعقاد قرارداد کافی است. در مقابل، در
سیستم های حقوقی نوشته مانند ایران و فرانسه، دیدگاه ذهنی 2 پذیرفته شده است. این دیدگاه به
قصد باطنی اهمیت ویژهای می دهد و در تعارض قصد باطنی و ظاهری، قصد باطنی را مقدم
میشمرد. این نظریه معتقد است که می توان با دیدگاه عینی، قراردادهای منعقدشده توسط نماینده
الکترونیکی را به دارنده وب سایت نسبت داد چرا که نماینده الکترونیکی مظهر اَعمال وی است.
لذا اگر اقدامات نماینده الکترونیکی در چشم یک ناظر متعارف خارجی دال بر رضایت دارنده
آن به قرارداد باشد، قرارداد منعقدشده معتبر خواهد بود، هرچند که دارنده وب سایت واقعاً قصد
انعقاد چنین قراردادی را نداشته است. این بدان معنی است که در این دیدگاه، اقدامات نماینده
الکترونیکی به عنوان ظهور خارجی اعَمال دارنده آن است.
علیرغم قابلتأملبودن این دیدگاه، چند دلیل در نقد آن قابل ذکر اس ت: اولاً، در دیدگاه
عینی همیشه اعمال بیرونی و قصد درونی در یک عامل یعنی طرف قرارداد، جمع است و اگر
افعال او از دیدگاه یک فرد متعارف دال بر رضایت وی به قرارداد باش د، کافی اس ت. اما در
انعقاد قرارداد از طریق نماینده الکترونیکی، قصد انعقاد قرارداد و چیزی که دال بر آن است، ب ه
ترتیب در دارنده وب سایت و نماینده الکترونیکی جمع است، یعنی در دو عامل، و این متفاوت
از نحوه اعما ل دقیق دی دگاه عینی اس ت 3 (البته نگارنده معتقد است که اقدامات نماینده
الکترونیکی، بخشی از اَعمال دارنده آن است نه جدای از آن؛ و چنین تفکیکی بین اعمال آن
1. Objective test
2. Subjective test
3. Chopra, S. and L. White, ARTIFICIAL AGENTS AND THE CONTRACTING
PROBLEM: A SOLUTION VIA AN AGENCY ANALYSIS, University of Illinois Journal
of Law Technology & Policy, 2009, P. 21.
74
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
دو، به طوری که دو عامل در نظر گرفته شود، صحیح به نظر نم یرسد چرا که نماینده
الکترونیکی با وجود دارنده خود معنی پیدا می کند و وابسته به آن است نه یک عامل مجزا از
آن). ثانیاً، در شروع به انعقاد قرارداد از سوی نماینده الکترونیکی، دارند ه آن، هیچ اطلاعی از
اعمال نماینده ندارد، مخصوصاً در مواردی که نماینده الکترونیکی ب هطور خودکا ر شروع ب ه
انعقاد قرارداد می کند. 1 اما در اعمال دیدگاه عینی حداقل این است که عامل از افعال خود مطلع
است، هرچند ظاهر اعمال برخلاف قصد باطنی وی باشد. ثالثاً، اتخاذ این دیدگاه بر فرض هم
درست باشد، در ارائه راهحل در سیستم های حقوقی متعلق به نظام حقوقی کامنلا مانند انگلیس
و آمریکا قابل پذیرش است اما از دیدگاه سیستم های حقوقی متعلق به نظام حقوقی نوشته مانند
ایران که دیدگاه ذهنی را پذیرفتهاند و به قصد باطنی اهمیت میدهند، قابل پذیرش نیست.
4-3 . نماینده الکترونیکی: شخصحقوقی
راهحل دیگری که مطرح شده است و طرفداران آن نیز کم نیستند این است که باید نماینده
الکترونیکی را دارای شخصیت حقوقی دانست که از اهلیت انعقاد قرارداد برخوردار اس ت. 2 در
این دیدگاه برای اعطای شخصیت حقوقی به نماینده الکترونیکی سه دلیل ارائه شده است: 3
1. استحقاق اخلاقی: 4 بر این مبنا باید موجودی را که دارای نوعی از شعور و درک است
دارای شخصیت حقوقی دانست. 5
2. اهلیت اجتماعی: 6 در برخی موارد و بر اساس واقعیت اجتماعی، بسیاری از اشخاص حقوقی
در معنی غیرحقوقی آن، به عنوان شخص تلقی شدهاند مانند انجمن متشکل از افرادی که ب هدنبال
1. Kerr, I.R., Providing for Autonomous Electronic Devices in the Uniform Electronic
Commerce Act, Paper presented at Uniform Law Conference of Canada, 1999, P. 23.
2. Allen, T. and R. Widdison, Can Computers Make Contracts?; Kerr, I.R., Providing
for Autonomous Electronic Devices in the Uniform Electronic Commerce Act, Paper
Presented at Uniform Law Conference of Canada, 1999, P. 23; Andrade, F., et al.,
Contracting Agents: Legal Personality and Representation, Artificial Intelligence and
Law, 2007, PP. 357-373; Wettig, S. and E. Zehendner, The Electronic Agent: A Legal
Personality under German Law? Available at www.acm.org.
3. Allen & Widdison, PP. 28-30; Kerr, I.R., P.18; Karnow, C.E.A., Liability for
Distributed Artificial Intelligence, 1996, 11 Berkeley Technology Law Journal, PP. 161-
162; Barfield, W., Issues of Law for Software Agents within Virtual Environments,
Presence: Teleoperators and Virtual Environments, 2005, PP. 747-54.
4. Moral Entitlement
5. مثلاً یکی از نویسندگان، نهنگها را به دلیل اینکه دارای درک و احساس هستند، دارای حق حیات میداند!
Amato & Chopra, Whales: Their Emerging Right to Life, American Journal of
International Law 21, 1985.
6. Social Capacity
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 75
هدف مشخصی است که شخصیت آن متفاوت از شخصیت افراد تشکی لدهنده آن است و جامعه
هم به همین دیدگاه به آن نگاه می کند. 1 لذا از نظر اجتماع دارای اهلیت تلقی میشود.
3. سهولت حقوقی: 2 یکی از دلایلی که شخصیت حقو قی به شرک تهای تجاری اعطا
می شود این است که می توان این شرکت ها را که دارای شخصیت و دارایی مستقل از اشخاص
تشکیلدهنده خود هستند، مستقلاً تحت تعقیب قرار داد. برای برخورداری از این مزایا می توان
شخصیت حقوقی را برای نماینده الکترونیکی نیز قائل شد.
این نظریه نیز قابل خدشه اس ت. اولاً، در اعطای اهلیت، آن نوع درک و شعوری مدنظر
است که موجود ذاتاً دارا باشد یعنی دارای نوعی خودآگاهی باشد و درجه آن در سطحی باشد
که سود و زیان معاملاتی را بهخوبی تشخیص دهد درحالیکه نمایندگان الکترونیکی فاقد چنین
وصفی هستند. اگر هم درجهای از ابتکار و ب هاصطلاح هوشمند ی برای آ ن ها در نظر گرفته
می شود، محصول فناوریای است که در تولید آن ها به کار رفته است و دادههایی است که در
برنامهریزی آن ها اعمال شده است به طوریکه می توان با دس تکار یهای بعدی، هوشمندی
اعطاشده را پس گرفت یا آن را افزایش یا کاهش داد. اما در موجودی که ذاتاً ذیشعور است
چنین امکانی وجود ندارد. ثانیاً، شخص حقوقی، حقوق خود را از طریق اشخاص حقیقی اعمال
میکند نه به طور مستقل. ازاینرو اگر به نماینده الکترونیکی چنین و یژگی اعطا شود، آ نگاه
باید دیگری اَعمال آن را بر دوش کشد، درحال یکه در بحث حاض ر، ن هتنه ا اعمال نماینده
الکترونیکی را دیگری انجام نمی دهد بلکه این نماینده الکترونیکی است که اعمال دیگری یعنی
دارنده وب سایت را انجام می دهد. ثالثاً، اعطای شخصیت حقوقی به نماینده الکترونیکی مستلزم
این است که بتوان آن را همانند اشخاص طبیعی دارای حقوق و تکالیف دانست یعنی بتواند
نفعی ببرد یا ضرری متحمل شود. درحالیکه در معاملات الکترونیکی در هر ابعاد و دامنهای که
باشد، نمایندگان الکترونیکی هیچ نفع و ضرری ندارند و این طرفین قرارداد هستند که در نفع و
ضرر دخیلاند. رابعاً، در حقوق نمایندگی بین اصیل و نماینده در همه سیستمهای حقوقی یک
رابطه حقوقی وجود دارد و در برابر هم دارای حق و تکلیف هستن د. اگر گفته شو د نمایند ه
الکترونیکی دارای شخصیت حقوقی است این بدان معنا است که باید در محدوده اختیارات
تفویضشده عمل کند و درصورت ورود خسارت به اصیل، مسئول خواهد بود. در این صورت،
1. Weitzenboeck, E.M., Electronic Agents and the Formation of Contracts, P. 212.
2. Legal Convenience
76
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
چطور می توان مسئولیت را بر دوش نماینده الکترونیکی گذاش ت و از وی جبران خسارات
خواست؟ خامساً، بهفرض هم اگر نماین ده الکترونیکی دارای شخصیت حقوقی باش د، این
موضوع مطرح می شود که یکی از خصایص اشخاص حقوقی، داشتن دارایی است و درصورت
زوال شخصیت حقوقی آن ها، بین شرکا تقسیم می شو د. حا ل، زوال شخصیت حقوقی نماین د
الکترونیکی چگونه است؟ آیا می توان گفت که وقتی استفاده از نماینده الکترونیکی کنار
گذاشته شود، شخصیت آن زوال مییابد؟ دارایی آن بین چه اشخاص ی تقسیم م یشو د و آیا
اساساً می توان برای نماینده الکترونیکی، دارایی تصور کرد؟ نیز، تکالیف آن را چه کسانی اجرا
می کنند و بر دوش میکشند؟ روشن است که چنین مسائلی در خصوص نماینده الکترونیکی
قابل طرح نیست. سادساً، اشخاص حقوقی مانند شرک ته ا، در عمل توسط اشخاص حقیقی
اداره میشوند و خود ذاتاً از هیچ درجهای از استقلال عملکردی برخوردار نیستند ، درحال یکه
نمایندگان الکترونیکی دارای درجهای از استقلال و ابتکار عمل هستند، هرچند که تحت کنترل
اشخاص حقیقی قرار دارند. سابعاً، علاوهبر این مباحث، موضوع هویتشناسی نیز مطرح اس ت.
مثلاً هریک از شرکت های تجاری دارای اسم و علایم تجاری خاصی است که در دفاتر ثبت
شرکت های تجاری با طی مراحل قانونی ثبت میشوند. این روند در مواقع لزوم، امکان شناسایی
آن ها را تسهیل می کند. حال اگر نمایندگان الکترونیکی نیز دارای شخصیت حقوقی باشند ،
چگونه می توان هویت آ نها را شناسایی کر د، مخصوص ا زمانی که پایگاه کنترل نماینده
الکترونیکی در چندین کشور متفاوت باشد که هریک بخشی از عملکرد آن را تنظیم و کنترل
می کند؟ مگر اینکه دفاتری برای این منظور ایجاد شود که استفاد هکنندگان این نوع از
نمایندگان بتوانند با مراجعه به آ ن ها هویت نماینده الکترونیکی و هویت خود را ب هعنوان
شخصی که از وجود چنین نمایندهای سود میبرد، ثبت کنند تا از طریق هویت شخص طبیعی
ثبتشده، بتوان به هویت نماینده الکترونیکی مفروض پی برد. در این صورت نیز سایر خصایص
شخصیت حقوقی باید در نماینده الکترونیکی جمع شود تا بتوان رفتاری مانند یک شخصیت
حقوقی با آن داشت.
نتیجه اینکه اعطای شخصیت صرفاً برای توجیه صحت معاملات نم یتواند منطقی باشد و
مبانی مستحکم حقوق سنتی را به هم ریز د. در حقوق سنت ی، شخصیت ، اعطایی نیست و به
اهلش داده می شود.
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 77
5-3 . نماینده الکترونیکی: شخص حقیقی و نماینده دارنده وب سایت
برخی همان قواعد حاکم بر نماینده حقیقی را که در عالم فیزیکی وجود دارد بر نماین ده
الکترونیکی نیز اعمال م یکنن د و نماینده الکترونیکی را نسخه الکترونیکی نماینده حقیقی
میدانند؛ 1 با این استدلال که همان گونه که در عالم فیزیکی نماینده حقیقی در دایره اختیاراتی
که به آن محول شده است فعالیت می کند، در فضای فیزیکی نیز نماینده الکترونیکی طبق برنامه
رایانهای که از قبل نوشته شده است اقدام می کند.
ایرادی که بر این نظریه وارد است این است که او لا ،ً در اعطای نمایندگ ی و انعقاد قرارداد
نمایندگی، همان گونه که قبلاً نیز گفته شد، رضایت نماینده و اصیل هر دو لازم اس ت. ازای نرو، در
اعطای نمایندگی به نماینده الکترونیکی، نم ی توان ابراز رضایت از جانب نماینده الکترونیکی را
تصور کرد چرا که این ویژگی مختص انسان اس ت. 2 حتی در مرحله انعقاد قرارداد نیز که اراده
نماینده، ساختمان عقد را میسازد، چنین ارادهای برای نماینده الکترونیکی قابل تصور نیس ت. ثانیاً،
ممکن است این موضوع مطرح شود که در اعطای نمایندگی طبق برخی از سیست مهای متعلق به
حقوق کامنلا، لازم نیست نماینده دارای اهلیت کامل برای قبول  سمت نمایندگی جه ت انعقاد
قرارداد برای دیگری باش د. بر همین مبنا م ی توا ن تحقق نماینده الکترونیکی را تحت حقوق
نمایندگی در فضای مجاز ی پذیرف ت. 3 لکن در پاسخ باید گفت که درست است در برخی از
سیستم های حقوقی در قبول  سمت نمایندگ ی اهلیت کامل مدنظر نیس ت، مانند حقوق انگلیس و
آمریکا، اما اهلیت نسبی لازم اس ت. لذ ا این استدلا ل حت ی در سیست مهای حقوقی کام نلا هم
نمی تواند درست باشد. در این سیستم ها نیز که از انعطاف بیشتری در حوزه نمایندگی برخوردارند ،
در جایی که صغیری که فاقد اهلیت قراردادی است و برای غیرضروریات معامله م یکند ، 4 وجود
وی به عنوان ابزار مادی ابراز اراده قابل پذیرش است، نه به عنوان نماینده طبق حقوق نمایندگی.
1. John P. Fisher, Computers as Agents: A Proposed Approach to Revised U.C.C. Article
2, 72 Int. L. J. 545, 570, 1997.
2. حتی ارائهدهنده این نظریه، فیشر، خود نیز این نقد را مطرح کرده استو در پاسخ پیشنهاد کرده است که بهتر است وجود
رضایت را در این مورد فرض کرد تا شرایط حاکم بر حقوق نمایندگی تحصیل شود. ن.ک:
John P. Fisher, Computers as Agents: A Proposed Approach to Revised U.C.C. Article 2,
P. 569
البته این پیشنهاد توسط یکی دیگر از نویسندگان نیز مورد نقد واقع شده است.ن.ک:
Lerouge, J.-F., The Use of Electronic Agents Questioned under Contractual Law:
Suggested Solutions on a European and American Level, P. 408.
3. Kerr, I.R., Providing for Autonomous Electronic Devices in the Uniform Electronic
Commerce Act.
4. در کامنلا اگر صغیر برای ضروریات (مانند غذا و پوشاک) معامله کند، معامله وی صحیح است.
78
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
6- . نماینده الکترونیکی، نماینده دارنده وب سایت و فاقد شخصیت حقوقی: نظریه بردگی 3
در رم باستان، حقوق مالکانه تماماً از آنِ رئ یس خانواده بود و اعضای خانواده و بردگان
به عنوان بازوان رئیس خانواده عمل میکردند. بردگان، اختیاری از خود نداشتند اما می توانستند
با کسب اختیار از مالک خود قراردادهای الزامآوری منعقد کنند که آثار آن ه ا بر مالکانشان
جاری شود. ارائهکنندگان این نظریه به دوران رم باستان برگشتهاند تا با توسل ب ه حق وق برد ه-
داری در آن زمان، نقش حقوقی نماینده الکترونیکی را در انعقاد قراردادهای الکترونیکی تحلیل
کنند. طبق این نظریه، استفاده از واسطه در روابط تجاری امر جدیدی نیست 1 و اَعمال نمایندگان
نمایندگان الکترونیکی امروزی شبیه بردگان در آن زمان است. هر دو دارای مهارتهایی هستند
و از سوی دارنده خود برای انعقاد قرارداد به کار گرفته م یشون د. قانون مدن ی رمآن زما ن،
بردگان را دارای شخصیت حقوقی نمیدانست و به این دلیل قابل تعقیب نبودند. باای نحال ، در
پارهای موارد، بردگان می توانستند از طرف اربابانشان به انعقاد قرارداد مبادرت ورزند که از
سوی اربابان قابل اجرا بود. با این توضیحات، می توان نمایندگان الکترونیکی را ب هسان بردگان
رمی دانست که در مسیر انعقاد قرارداد، نه صرفاً به عنوان یک ابزار ساده ارتباطی، بلکه ب هعنوان
واسطهای مؤثر عمل میکنند بدون اینکه خود دارای حقوق و تکالیفی باشند.
بر این نظریه نیز نقدهایی وارد است. اولاً، عمل حقوقی بردگان که دارای قصد و رضا بودند
اربابان را به قراردادهایی ملتزم میکرد که برای انعقاد قرارداد از سوی آن ها دارای اختیار بودند.
لذا اربابان در قبال قراردادهایی که بردگان بدون اذن آن ها منعقد کرده بودند مسئولیتی نداشتند.
این موضوع در ارتباط با نماینده الکترونیکی و دارنده آن قابل طرح نیس ت. نمایند الکترونیکی
نه می تواند دارای قصد و رضا در انعقاد قرارداد باشد و نه می توان امری را جه ت انجام به آن
تفویض نمود و نه در مواردی که نماینده الکترونیکی خطا می کند، دارنده وب سایت را بری از
مسئولیت دانست. ثانیاً، اساساً بردگان، تفاوتی با اربابان نداشتند. هر دو انسان مختار بودن د. این
قرارداد اجتماعی و فرهنگ محکوم جامعه آن زمان بود که بر عدهای داغ بردگی زده و آن ها را
تحت سلطه عده دیگری در آورده بود. لذا قیاس بردگان با نمایندگان الکترونیکی، یک قیاس
معالفارق است. ثالثاً، در زمان حال، حقوقی به نام حقوق بردگان مطرح نیست و به لحاظ الغای
1 . Kerr, I.R., Providing for Autonomous Electronic Devices in the Uniform Electronic
Commerce Act; Fischer, J.P., Computers as Agents: A Proposed Approach to Revised
U.C.C. Article 2; Middlebrook, S.T. and J. Muller, Thoughts on Bots: The Emerging
Law of Electronic Agents, Business Lawyer, 2000.
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 79
بردگی، بازگشت به این نظریه، سالبهبهانتفای موضوع است. دیگر نمی توان به عقب برگشت و با
قوانین منسوخ چند قرن قبل در مصادیق امروزی تعیین تکلیف کر د. رابعاً، نماینده بدون
شخصیت حقوقی قابل پذیرش نیست. شخصی که دارای شخصیت حقوقی نیست و برای خود
نمی تواند عمل حقوقی انجام دهد، برای دیگران نیز نمی تواند به عنوان نماینده عمل کند.
نتیجه
همان گونه که ملاحظه شد تلاشهای مختلف ی برای توجی ه نقش نماینده الکترونیکی در
انعقاد قرارداد از طریق وب سایت ها و درنتیجه اعتبار قراردادهای منعقدشده انجام شده است که
هرکدام بهنوعی قابل نقد است. با توجه به مباحث صورتگرفته، به نظر نگارنده باید به نقش
نماینده الکترونیکی در فرآینده انعقاد قرارداد توجه نمو د. در این میان ماهیت عرضه کالا و
خدمات در وب سایت ها مؤثر است:
الف) اگر عرضه کالا و خدمات در وب سایت بهمنزله دعوت به معامله باشد، که ایجاب از
سوی خریدار و قبول از سوی دارنده وب سایت و غالباً از طریق ایمیل انجام م یگیرد، نماینده
الکترونیکی زمینهای ایجاد می کند که خریدار بتواند با تعامل با نماینده الکترونیکی، ایجاب
خود را به اطلاع فروشنده برساند. در این حالت نباید نقشی بیش از یک ابزار الکترونیکی برا ی
نماینده الکترونیکی قائل شد. اما چون از درج های از هوشمندی و ابتکار عمل نیز برخوردار
است، می توان گفت که ابزاری الکترونیکی و هوشمند است. اغلب وب سایتها نیز چنین هستند
این همان نتیجهای است که در حقوق ایران حاصل شد. .Amazon.co.uk ازجمله وب سایت
ب) اگر عرضه کالا یا خدمات در وب سایت بهمنزله ایجاب باشد، قبول از سوی خریدار
محقق می شود و نماینده الکترونیکی نقش بسیار مؤثری در انعقاد قرارداد بازی م یکن د. در این
حالت، نقش نماینده الکترونیکی قدری بالاتر از یک ابزار ساده ارتباطی مانند تلفن، نماب ر و
حتی ایمیل است چرا که ابتکار عمل آ ن، غیرقابل انکار است و در مقابل تصمیمات ارادی
مخاطب (خریدار)، پاسخ و واکنش مقتضی را ارائه می دهد. باای نحال، اعتقاد به اراده مستقل
نماینده الکترونیکی جهت انعقاد قرارداد، غیرقابل توجیه است چرا که اراده و اختیار، تنها برای
انسان قابل تصور است که حتی گاهی این اختیار از آنان نیز سلب م یشود مانند محجوری ن.
بااینوصف، در خصوص ابتکار عمل نماینده الکترونیکی که از طرفی به دلیل خودکاربودن آن
بهسان ابزار ساده ارتباطی نیست و از طرفی دیگر فاقد اراده اس ت باید دید که منش أ ابتکار
80
فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، سال دوم، شماره پنجم، زمستان 1392
کجاست و از سوی کیس ت. آنچه از نظر فنی نیز قابل دفاع است این است که نماینده
الکترونیکی محصول اندیشه انسان است تا بر اساس خواسته او عمل کن د. لذ ا آنچه ب هعنوان
عکسالعمل در مقابل طرف قرارداد از خود نشان م یدهد درحقیقت تصمیم و ارا دة ازقب ل
نوشتهشدة دارنده وب سایت است.
بنابراین می توان گفت ابتکار عمل نماینده الکترونیکی در انتخاب تصمیم مناسب از بین
تصمیمات نوشتهشده قبلی کارب ر آن، در قبال اراده اعلامی مخاطب اس ت. برخلاف نماینده
واقعی که اختیاری کلی به او تفویض می شود و ممکن است از طرق مختلف مقصود اصیل را
تحصیل کند، نماینده الکترونیکی این انعطاف را ندار د. انعطاف او تنها در قالب اراده دارنده
اوست که از قبل اعلام کرده و در یک برنامه رایانه ای نوشته است. در یک تعبیر موجز، نماینده
الکترونیکی به طور خودکار 1 عمل می کند نه خودمختار. 2 با این توضیح نماینده الکترونیکی را
در لسان حقوقی نه می توان دلال نامید، نه مقاطعهکار و نه نماینده به مفهوم حقوقی آ ن. تنها
می توان گفت که نماینده الکترونیکی، ابزار هوشمندی است (نه ابزار ساده)، جه ت انتقال ارا دة
ازپیشنوشتهشدة دارنده آن (مالک وب سایت) به مخاطب و ابتکار عمل آن در اتخاذ اصل
تصمیم نیست- که این عملی است ارادی و مختص انسان- بلکه در انتخاب تصمیم مناسب از
بین ارادههای اعلامی قبلی از سوی دارنده آن (کارب ر) برای حالات مختلف فرضی از سوی
خریدار است. بااینوصف، استفاده از اصطلاح نماینده برای نماینده الکترونیکی مبی  ن ماهی ت
دقیقتر به نظر م یرس د و هر انداز ه هم « ابزار هوشمند » دقیق عملکرد آن نیست بلکه اصطلاح
هوشمند باشد، آن را از ماهیت ابزاری خارج نمی کند.
شایسته است قانون تجارت الکترونیکی ایران نیز در بازنگریهای آتی به این موضوع مهم
توجه نموده و دیدگاهی صریح در خصوص وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی اتخاذ نماید
که منطبق با مبانی حقوق سنتی ایران باشد.
1. Automatically
2. Autonomously
وضعیت حقوقی نماینده الکترونیکی در انعقاد قراردادهای الکترونیکی 81